Інструменты знойдуцца

Беларусь ужо нясе істотныя страты праз скандал з затрыманнем кіраўніка Уралкалія, і гэта толькі пачатак.

У пятніцу Расея часова забараніла ўвоз свініны з Беларусі. Апроч гэтага ў Масквы з'явіліся прэтэнзіі да беларускай малочнай прадукцыі, а з верасня РФ вырашыла скараціць пастаўкі нафты суседцы. Эканамісты палічылі, як шмат ужо страціла Беларусь на калійнай вайне і як шмат можа страціць у будучыні праз сваю нязгодлівасць, піша газета «Взгляд».

У адказ на арышт генеральнага дырэктара Уралкалія Уладзіслава Баўмгэртнэра і абвінавачванні ў адрас Сулеймана Керымава Расея ўжо распачала некалькі крокаў.

Два дні таму Расспажыўнагляд выказаў заўвагі, што да якасці малочнай прадукцыі, якая пастаўляецца ў Расею з Беларусі. У той жа дзень Транснафта, спаслаўшыся на пазапланавы рамонт нафтаправоду «Дружба», заявіла аб скарачэнні з верасня паставак нафты ў Беларусь з 400 тыс тон – да 200 тыс на Мазырскі НПЗ і на «Нафтан». Гэта адпавядае 20% ад агульнага месячнага аб'ёму.

З пятніцы, 30 жніўня, Рассельгаснагляд увёў часовыя абмежаванні пастаўкі прадукцыі свінагадоўлі з Беларусі праз «кепскі стан Беларусі па афрыканскай чуме свіней».

Прычым прэтэнзіі Расеі да якасці малочнай прадукцыі і свініны, як мяркуюць эксперты, абгрунтаваныя. Старшыня праўлення Нацыянальнага саюза вытворцаў малака Андрэй Даніленка раней пацвердзіў, што праблема фальсіфікату малочнай прадукцыі не выдуманая, яна існуе.

Беларускі эканаміст і кіраўнік аналітычнага цэнтра «Стратэгія» Леанід Заіка таксама пацвердзіў абгрунтаванасць абмежаванняў па ўвозу свініны. «Цяпер на тэрыторыі Беларусі лютуе афрыканская чума, беларусы знішчаюць пагалоўе хатняй жывёлы. Таму загараджальныя меры цалкам натуральныя. Дарэчы, праз гэта нават выйграла насельніцтва Беларусі: з'явілася танная свініна з Еўропы па 4 даляра за кілаграм выразкі», - кажа эксперт.

Такім чынам, Расея распачала самыя відавочныя спосабы ціску на Беларусь. Харчовая прадукцыя і нафта з'яўляюцца важнымі экспартнымі таварамі для эканомікі краіны.

Харчовыя тавары і сельскагаспадарчая сыравіна займаюць 24,4 % ад агульнага аб'ёму экспарту з Беларусі ў Расею. За 2012 год беларусы прадалі гэтай прадукцыі амаль на 4 млрд даляраў. Пры гэтым 70% экспарту аграпрамысловай прадукцыі прыпадае на мясныя і малочныя вырабы, якія ў абсалютнай большасці экспартуюцца ў Расею (дадзеныя мінсельгаспрада Беларусі). У 2013 годзе Беларусь планавала зарабіць на іх 4,3 млрд даляраў. Страты ад патэнцыйнай забароны усяго экспарту мясной і малочнай прадукцыі да канца года могуць скласці 1,8 млрд даляраў (за пяць месяцаў).

«Экспарт малака ў апошнія гады стаў даваць добры паказчык і прыносіць звыш мільярда даляраў. Штомесяц гэта 120 млн даляраў чыста малочнай прадукцыі, а яшчэ плюс сыры, сметанковае масла і іншае. Малако дае больш, чым продаж трактароў», - кажа Леанід Заіка.

«Што датычыцца нафты, то агучаная расейскім бокам лічба не здаецца страшнай: 400 тыс тон - гэта менш за 2% ад гадавога аб'ёму паставак. Зразумела, што і гэта шкода, але яе нельга назваць значнай. Іншая справа, што «рамонт трубы» можа зацягнуцца на некалькі месяцаў і быць больш маштабным, чым абвяшчалася раней», - кажа старшыня рады дырэктараў аўдытарска-кансалтынгавай групы «Градыент Альфа» Павел Гагарын.

Забарона на ўвоз прадукцыі мясной і малочнай жывёлагадоўлі, якой прыгразіў галоўны санітарны ўрач Расеі Анішчанка, пакуль нашмат больш істотная мера, згаджаецца ён.

«Беларусь - гэта малая адкрытая эканоміка, якая забяспечвае сябе за кошт экспарту. Экспарт дае 65-70 % ВУП краіны. Пры гэтым 40 % усяго экспарту - гэта нафтапрадукты. Перапрацоўка нафты і продаж нафтапрадуктаў (асноўны пакупнік Еўропа) даюць каля 20-24 млрд даляраў», - адзначае Леанід Заіка.

Удар па Беларуськалію

Яшчэ адзін удар па даходах Беларусі адбыўся яшчэ раней, калі Уралкалій адмовіўся ад супрацоўніцтва з Беларуськаліем па сумесным продажы праз трэйдара «Беларуская калійная кампанія» (БКК ), на які прыходзілася больш за 40% сусветнага рынку калійных угнаенняў. Расейскі вытворца пастанавіў гандляваць сваёй прадукцыяй праз ўласнага трэйдара - Uralkali Trading. Заодно Уралкалій наважыўся змяніць стратэгію і сфакусавацца на росце аб'ёмаў вытворчасці, а не на цане прадукцыі.

Лагічна, што рост вытворчасці прывядзе да рэзкага падзення коштаў на рынку. У Уралкалій прадказалі падзенне коштаў з 400 даляраў за тону да 300 даляраў. Для Беларусі зніжэнне аб'ёмаў паставак за мяжу, а таксама абвал цэн на ўгнаенні азначае велізарныя страты. Ужо зараз Лукашэнка кажа аб шкодзе ў 100 млн даляраў.

Да прыкладу, толькі ў 2012 годзе праз зніжэння коштаў на калійныя ўгнаенні Беларусь недаатрымала ад экспарту гэтай прадукцыі каля 500 млн даляраў, палічылі эксперты. Так, у 2011 годзе аб'ём валютнай выручкі Беларуськалія склаў 3,2 млрд даляраў, тады як за 2012 - толькі 2,7 млрд даляраў (каля 14,7% усіх валютных паступленняў у краіну).

Таму падзенне коштаў на хлорысты калій з 400 да 300 даляраў можа апынуцца вельмі балючым для Беларусі і прывесці да скарачэння валютных паступленняў у бюджэт на сотні мільёнаў даляраў. Гэта, у сваю чаргу, б'е па аплатным балансе краіны і можа прывесці да дэвальвацыі нацыянальнай валюты. Бо краіна да ўсяго іншага набрала шмат пазык. Толькі ў 2013 годзе ёй трэба выплаціць па замежных пазыках больш за 3 млрд даляраў.

Эканаміст Леў Марголін называе экспарт хлоркалію найважнейшай крыніцай даходаў беларускага бюджэту. Паводле дадзеных міністэрства падаткаў і збораў, Беларуськалій з'яўляецца другім па значнасці падаткаплацельшчыкам краіны пасля Белтрансгазу. Вытворчасць хлорыстага калія, адзначае эксперт, патрабуе мінімальных валютных выдаткаў, паколькі грунтуецца на ўласнай сыравіне. Усё астатняе, што прыносіць Беларусі валюту, у тым ліку экспарт іншых відаў мінеральных угнаенняў, прадуктаў нафтаперапрацоўкі, машынабудавання, патрабуе валютных укладанняў, паколькі грунтуецца на імпартнай сыравіне.

Уласна, менавіта таму, усё ж такі аддаўшы Белтрансгаз Газпрому ў абмен на танны газ, беларускі прэзідэнт так заўзята змагаўся за тое, каб Беларуськалій не дастаўся Крамлю. Менавіта таму Лукашэнка ў свой час заявіў неабгрунтавана завышаную цану Беларуськалія ў 30 млрд даляраў, тады як эксперты ацэньвалі рэальны кошт актыву як мінімум у два разы менш. Той жа Уралкалій варта толькі 18-20 млрд даляраў.

Галоўная сіла

Ужо ніхто не выключае, што ўслед за прэтэнзіямі да харчовай прадукцыі і скарачэннямі паставак нафты могуць рушыць і новыя санкцыі з боку Расеі.

Самы сур'ёзны ўдар па Беларусі Расея можа нанесці, калі пойдзе на больш сур'ёзныя абмежаванні паставак нафты. Зразумела, што ў гэтым выпадку страты будуць і з боку Расеі. Частку выручкі страцяць нафтавікі, таксама гэта пагражае ростам коштаў на бензін у Расеі. Бо Беларусь назад пастаўляе Расеі нафтапрадукты.

Асноўны аб'ём экспарту Беларусі прыпадае на прададзеныя за мяжу нафтапрадукты, вырабленыя на беларускіх НПЗ з імпартаванай расейскай нафты.

Украінскі эксперт Максім Раўскi палічыў у сваім артыкуле, што чысты прыбытак Беларусі ў 2012 годзе ад нафтавага бізнесу складае 12% ВУП, праз гэта краіну можна аднесці да нафтавай дзяржавай. Хоць ўласных радовішчаў нафты там практычна няма.

Галоўная крыніца паступлення нафты на НПЗ Беларусі - гэта імпарт з Расеі. Пры гэтым асноўная крыніца даходу Беларусі - гэта перапрацоўка расейскай нафты і экспарт нафтапрадуктаў у іншыя краіны, у асноўным у краіны ЕС, а таксама ў Расею.

У мінулым годзе беларусы атрымалі 21,7 млн тон расейскай нафты, у першым квартале гэтага года - 5,6 млн тон. За гэта прыйшлося заплаціць 8,7 млрд даляраў у 2012 годзе (без уліку пошлін, якiя пералiчваюцца ў расейскі бюджэт, за экспарт нафтапрадуктаў) і 2,3 млрд даляраў за першую чвэрць 2013 года.

У 2012 годзе Менск выбавіў ад экспарту нафтапрадуктаў ўсіх відаў 14,5 млрд даляраў. Плюс у мінулым годзе частка нафтапрадуктаў вывозілася з Беларусі пад выглядам растваральнікаў (махінацыя, каб не плаціць экспартную пошліну ў расейскі бюджэт). Усяго пад гэтым выглядам прадукцыі было экспартавана 3,2 млн тон на 2,8 млрд даляраў, што забяспечыла Беларусі сусветнае лідэрства на гэтым рынку. У першыя тры месяцы гэтага года экспарт гэтага тавару знізіўся да натуральных паказчыкаў - 508 тон на 600 тыс даляраў.

Такім чынам, Беларусь выбавіла ад экспарту нафтапрадуктаў у 2012 17,315 млрд даляраў, а ў першым квартале гэтага года - 3,3 млрд даляраў. «Гэта 98,7% і 99,5% ад кошту імпарту нафты і нафтапрадуктаў з расейскай нафты, што практычна цалкам пакрывае выдаткі на імпарт расейскай нафты і нафтапрадуктаў, а той аб’ём нафтапрадуктаў, што застаўся ў межах Беларусі, для ўнутранага карыстання фактычна робіцца бясплатным», - адзначае Максім Раўскі.

«Атрымліваецца, што выручка ад продажу паліва на тэрыторыі Беларусі - гэта і ёсць прыбытак краіны, чыстая дабаўленая вартасць, памер якой, зыходзячы з аб'ёмаў ўнутранага спажывання і цэн на паліва, - больш за 6,5 млрд даляраў, а гэта каля 10% ВУП. А разам з здабычай і экспартам ўласнай нафты доля нафтавага сектара складае 12 % ВУП Беларусі», - палічыў ён.

Калі Расея прыкрые пастаўкі сырой нафты ў Беларусь (па цэнах амаль удвая меншых, чым у свеце), то гэта перакрые доступ краіны да бясплатных нафтапрадуктаў, выгада ад перапрацоўкі нафты сур'ёзна скароціцца. Бо ў гэтым выпадку нафту давядзецца купляць па сусветных цэнах.

Для параўнання: Расея прадавала сваю сырую нафту Беларусі ў сярэднім па 401,8 даляра за тону ў 2012 годзе, а Беларусь ўласную сырую нафту рэалізоўвала ў Германіі па сярэднім кошце ў 746,5 даляра за тону.

Іншыя спосабы ўздзеяння

Аднак ёсць шмат і іншых спосабаў ціску на суседку. «Расея - асноўны рынак збыту беларускай прадукцыі: малочных прадуктаў, тэхнікі, адзення, абутку і іншага - і дэ-факта асноўная крыніца валютных паступленняў. Для Беларусі наш рубель з'яўляецца выдатнай валютай. Калі мы закрыем беларускім таварам шлях на ўнутраны рынак, у перспектыве гэта будзе вельмі балюча для Менска. Бо нават цяпер замежнагандлёвы баланс рэспублікі зводзіцца з дэфіцытам, і яго далейшае павелічэнне можа стаць крытычным для рэспублікі», - мяркуе Аляксей Паўлаў з брокерскага дома «Открытие».

Новы ўдар можна нанесці тэарэтычна па беларускаму машынабудаванню. Паводле вынікаў 2012 года менавіта машыны, абсталяванне і транспартныя сродкі, у тым ліку сельгастэхніка, грузавікі, седлавыя цягачы, аўтапагрузчыкі, стаяць на першым месцы па экспарту з Беларусі ў Расею. Гэта 40,8% ад агульнага аб'ёму экспарту. Беларусы прадалі гэтага тавару амаль на 6,7 млрд даляраў у мінулым годзе.

На другім месцы ў структуры экспарту харчовыя тавары і сельскагаспадарчая сыравіна, па якіх два ўдары ўжо нанесена. Далей прадукцыя хімічнай прамысловасці, у тым ліку лекі і шыны, якая займае 10 % экспарту, яе аб'ём складае 1,6 млрд даляраў. Таксама Беларусь экспартавала на 1,3 млрд даляраў металу і вырабаў з яго плюс на 1,2 млрд даляраў тэкстыльных вырабаў і абутку.

Яшчэ адзін спосаб эканамічнага ціску на Беларусь - адмова ў выдачы стабілізацыйнага крэдыту ад ЕўрАзЭС, які яшчэ летам 2011 года пастанавіў даць Беларусі ў доўг 3 млрд даляраў. Ужо выдзеленыя пяць траншаў крэдыту на агульную суму 2,56 млрд даляраў. Засталося яшчэ 440 млн даляраў. У той жа дзень, калі быў затрыманы кіраўнік Уралкалія, Беларусь заявіла пра намер звярнуцца ў Антыкрызісны фонд ЕўрАзЭС за гэтымі грашыма. Расея абяцала пакуль «не змешваць» справа Уралкалія з крэдытам, але канчатковая пастанова аб выдзяленні крэдыта будзе прымацца ўвосень.

Іншы спосаб паўплываць на незгаворлівы Менск - спыніць будаўніцтва атамнай станцыі ў Беларусі, мяркуе Сіманаў. Беларускія энергетыкі разлічваюць, што ўвод гэтай атамнай станцыі ў працу дазволіць на 20-30% скараціць энэргадэфіцыт краіны. Таксама энэргія са станцыі можа пайсці на экспарт у Еўропу, у тым ліку ў Польшчу і Літву, і прынесці дадатковы даход у беларускі бюджэт. Пачаць працу першы блок АЭС павінен ужо ў 2017 годзе, другі - у 2019 годзе, трэці - у 2020 годзе. Расея, дарэчы, нават выдзеліла крэдыт у 10 млрд даляраў на ўзвядзенне гэтай станцыі і, вядома, сама займаецца будаўніцтвам.

А вось фармальных магчымасцяў па абмежаванні паставак газу ў Беларусь або павышэння коштаў на імпартаваны газ з Расеі фактычна няма, лічыць гендырэктар Фонду нацыянальнай энергетычнай бяспекі Канстанцін Сіманаў.

«Пагадненне па газе ішло ў пакеце з дамоўленасцю па продажы Белтрансгазу. Газпром выкупляў другую палову трубы і ў пагадненне уключыў ўмовы па ільготных коштах на газ для Беларусі. Цяпер яны купляюць расейскі газ па цане ніжэй за 200 даляраў за тысячу кубоў. Таму змяненне гэтых умоў будзе парушэннем ўжо з нашага боку», - тлумачыць Сіманаў.