Як князь Вітаўт абараняў землі, здабытыя вялікім Альгердам

Гісторыя бітвы пад Мсціславам.

Да сярэдзіны 14-га стагоддзя князь Альгерд імкліва пашырае валоданні Вялікага княства на ўсходзе, далучаючы ўдзельныя княствы Смаленшчыны. У 1358 годзе войска Альгерда напала на Мсціслаў, тэрыторыя якога ўваходзіла ў склад Смаленскага княства, піша «Литвин».

Гэтая ваенная аперацыя не была звычайным нападам літвінаў на ўсходніх суседзяў. Заваяваны надзел стаў часткай Вялікага княства Літоўскага. Кіраваць горадам вялікі князь літоўскі прызначыў свайго роднага сына Кіргайлу. Праз некаторы час пасля ягонай смерці ўлада перайшла да князя Лугвенія, які даводзіўся братам Вітаўту.

У 1386 годзе вярнуць трон паспрабаваў смаленскі князь Святаслаў - найбліжэйшы хаўруснік полацкага князя Андрэя. Дачакаўшыся ад'езду ў польскі Кракаў запрошанага на вяселле Ягайлы і каранацыйных урачыстасцяў князя Лугвенія, Святаслаў пастанавіў не выпускаць момант і неадкладна вярнуць анэксаваныя ў яго Альгердам зямлі. Пакуль захоплены горад заставаўся без нагляду ліцвінскіх валадароў, смаленскі князь склікаў вялікае войска і рушыў да сцен горада. Ужо 7 траўня ўвесь горад быў шчыльна аточаны дружынамі Святаслава.

Захапіць хутка Мсціслаў не ўдалося. Баяры зачынілі браму і здаліся свайму былому гаспадару, захоўваючы вернасць Лугвенію. Аблога прадаўжалася цягам 11-ці дзён. Дружыны Святаслава метадычна руйнавалі размешчаныя побач з Мсціславам вёскі, сялян рабавалі і забівалі, вымагаючы ў іх апошнюю маёмасць. Ва ўсёй акрузе гойсалі атрады шукальнікаў лёгкай нажывы. Аднак, нягледзячы на ўсе налёты, падкопы, нягледзячы на ўсе спусташэнні мясцовасці, спробы смалянаў узяць Мсціслаў зморам і штурмам не ўвянчаліся поспехам. Сцены горада прадаўжалі супрацьстаяць ворагу і вытрымалі ўсе атакі.

29 красавіка на дапамогу гараджанам і атрадам літвінаў у Мсціславе падаспела войска ВКЛ на чале з князямі літоўскімі Вітаўтам, Свідрыгайлам і Лугвеніем. Бой адбыўся на берагах ракі Віхры.

Святаслаў, заўважыўшы здалёк сцягі ворага, паспеў накіраваць свае дружыны ў атаку, але сілы былі няроўныя. Кровапралітная і жорсткая бітва не прынесла поспеху дружыне Святаслава. Смаленскі князь загінуў на полі бітвы разам з іншымі субратамі па мячу, атрымаўшы ўдар кап'ём проста ў сэрца. Вітаўт не шкадаваў ворагаў і ў палон бралі толькі самых адважных.

Рэшткі смаленскага войска, страціўшы баявы дух, наважылі капітуляваць, частка воінаў кінулася на ўцёкі. Сыны смаленскага князя Глеб і Юрый сталі палоннымі пераможцаў. Праваслаўныя літвіны прадаўжалі пагоню за дэзерцірамі да самай брамы Смаленска. Горад мог стаць здабычай літвінаў, але смаленскія баяры не захацелі ўвязвацца ў бойню і развязалі справу за сталом перамоваў. Военачальнікам Вітаўта была прапанаваная значная сума ў абмен на абавязацельства не замахвацца на горад і жыцці яго абывацеляў.

Каб захаваць сваё жыццё, жыхарам Смаленска давялося адкупіцца і выплаціць даніну заваёўнікам. На ўказанне князя Лугвенія кіраванне горадам даверылі Юрыю - сыну князя Святаслава, які пагадзіўся стаць верным даннікам Літвы. Помста за загінулага бацьку была выключаная. Ліцвінскія князі забаранілі Юрыю збіраць новае войска без дазволу ўладароў ВКЛ, у закладніках для застрашвання пакінулі ягонага брата Глеба. У 1404 годзе землі Смаленскага княства цалкам адышлі пад ВКЛ, якое на той час узначальваў князь Вітаўт.

Аб хаўрусе Смаленска і Літвы сведчыць добра захаваны дакумент - грамата князя Юрыя Святаславіча, у якой ён абяцае знаходзіцца ў непарушным хаўрусе з вялікім князем Скіргайлам і каралём Польшчы Ягайлам. Датуецца пергамент 1386 годам. Пасля гэтага хаўрусу смаляне залучыліся ў бітвы прэтэндэнтаў на ўладу ў Вялікім княстве Літоўскім. Напрыклад, яны змагаліся на баку князя Андрэя Альгердавіча за полацка-віцебскія землі. Полацк князю Андрэю ў 1387 годзе так і не ўдалося адбіць у Скіргайлы.