Сакрэтны Карлсхорст: бэрлінскія таямніцы КДБ і ГРУ

Супрацоўнікі бэрлінскага музея наважылі сабраць інфармацыю пра дзейнасць савецкіх спецслужбаў у Нямеччыне.

Увечары ў чацвер, 25 красавіка, у нямецка-расейскі музей «Бэрлін-Карлсхорст» (былы савецкі «Музей капітуляцыі») прыйшла не зусім звычайная публіка. Як правіла, на канферэнцыі і даклады сюды прыходзяць гісторыкі-прафесіяналы, гісторыкі-аматары, а таксама ветэраны нямецка-савецкай (расейскай) дружбы. У гэты вечар у зале, дзе ў ноч з 8 на 9 траўня 1945 году быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі гітлераўскай Нямеччыны, было шмат жыхароў з суседніх дамоў. І старажылаў Карлсхорсту, і тых, што пасяліліся тут параўнальна нядаўна, піша dw.com.

Іх прывяла сюды цікаўнасць. Што гэта за таямніцы, якімі авеяны гэты гарадскі раён на ўсходзе Бэрліна? Што было раней у масіўных будынках, перабудаваных цяпер пад сучаснае жыллё? Што хавалі ад старонніх вачэй высокія цагляныя платы, фрагменты якіх яшчэ захаваліся там і тут? Пра гэта і распавядалі супрацоўнікі музея на першым інфармацыйным вечары з новай серыі «Сакрэтны Карлсхорст».

Цэлы раён Бэрліна - забароненая зона

«Мы ведаем яшчэ далёка не ўсё, - прызнаў дырэктар музея Ёрг Мора (Jörg Morré), - варта пачаць шукаць, узнікае больш пытанняў, чым адказаў». Многае маглі б растлумачыць дакументы, якія захоўваюцца ў расейскіх вайсковых архівах, але яны, наракае дырэктар, застаюцца для нямецкіх даследчыкаў закрытымі. Тым не менш экспэрты музея здолелі аднавіць раздзелы з савецкай/расейскай гісторыі Карлсхорсту, якая доўжылася амаль паўстагоддзя - з 1945 да 1994 года.

Бэрлінская наступальная аперацыя Чырвонай Арміі рыхтавалася з 16 красавіка 1945 году, распавёў гісторык музея Крыстоф Майснер (Christoph Meißner). Часткі 5-й Ударнай арміі генерала Берзарына ўваходзілі ў горад з усходу і ўжо 22 красавіка дайшлі да Карлсхорсту. Баёў і адпаведна моцных разбурэнняў тут амаль не было. Нямеччына капітулявала толькі ў ноч з 8 на 9 траўня, але да таго часу вайна ў Карлсхорсце ўжо скончылася.

Яшчэ 4 траўня па вуліцах раёна праехала машына з гучнагаварыцелем: жыхарам было загадана на працягу 24 гадзін вызваліць свае дамы і кватэры. З 5 траўня практычна ўвесь Карлсхорст стаў забароненай вайсковай зонай, у будынак былой вайскова-інжынернай акадэміі вермахта ў гэты дзень заехаў штаб генерала Берзарына, а па суседстве былі раскватараваныя часткі яго войска. Крыху пазней - летам 1945 году - тут размясцілася Савецкая вайсковая адміністрацыя ў Нямеччыне (СВАГ), якая служыла - пад кіраўніцтвам маршала Жукава - урадам савецкай зоны акупацыі да ўтварэння ГДР у 1949 годзе.

Жыццё ў «Карлоўцы»

Але і пасля перадачы ўладных паўнамоцтваў ураду ГДР Карлсхорст застаўся «савецкім», хоць памер забароненай вайсковай зоны паэтапна памяншаўся, і ў некаторыя кварталы змаглі вярнуцца выселеныя перш жыхары. Аж да 1994 года, калі быў завершаны вывад расейскай Заходняй групы войскаў з аб'яднанай Нямеччыны, Карлсхорст заставаўся свайго роду дзяржавай у дзяржаве. Вайскоўцы раскватэраваныя тут танкавай брыгады сыходзілі з ФРГ апошнімі, ужо праз 4 гады пасля аб'яднання Нямеччыны.

У дамах жылі афіцэры з сем'ямі, іх дзеці вучыліся ў расейскай вайсковай школе, якая працавала аж да 1994 года, жонкі хадзілі па пакупкі ў вайсковыя харчовыя, прамтаварныя і кніжныя крамы, лячыліся ў ваенным шпіталі. Вечарамі паказвалі кіно ці ладзілі танцы ў Доме афіцэраў (цяпер у гэтым будынку размяшчаецца музычная школа імя Шастаковіча). Карлсхорст, няскладны для расейскай мовы, любоўна сталі называць «Карлоўка».

«У адрозненне ад радавых вайскоўцаў афіцэры вялі дастаткова свабодны лад жыцця, - распавёў Крыстоф Майснер, - Хадзілі ў піўныя і рэстаранчыкі, а ў выхадныя ўсёй сям'ёй - у размешчаны побач заапарк». З часам насельніцтва Карлсхорсту стала змяшаным. У дамы, што вызваляліся, і кватэры сталі пускаць і нямецкіх, але правераных жыхароў.

Яны таксама сталі хадзіць у Дом афіцэраў, які празвалі «Расейскай операй», у расейскія крамы, узнікалі сяброўскія сувязі. Забароненым застаўся ў Карлсхорсце па сутнасці толькі адзін квартал - тэрыторыя былой вайскова-інжынернай акадэміі - і вуліца Цвізелер штрасэ ўздоўж яе. Зона была са строгім прапускным рэжымам: у абнесеныя высокім каменным мурам будынкі акадэміі і дома ўздоўж вуліцы, у 1963 годзе - у разгар «халоднай вайны» - заехалі філіялы савецкіх спецслужбаў: КДБ і ГРУ.

Вочы і вушы КДБ і ГРУ

Паводле ацэнкі Ёрга Мора, у Карлсхорсце паўстаў свайго роду «цэнтр гравітацыі», які прыцягвае да сабе розныя службы і ведамствы, у тым ліку - разведку. Менавіта тут, з ягоных звестак, пасля цэлай серыі рэарганізацый розныя савецкія спецслужбы аб'ядналі свае намаганні ў сферы замежнай выведкі.

Збор інфармацыі, распавёў Мора, ішоў па ланцужку. Галоўнай крыніцай былі агенты створанай пры ўдзеле інструктараў КДБ і на сваё падабенства міністэрства дзяржбяспекі ГДР («штазі»). «Разведчыку - усходняму немцу, - растлумачыў ён, - было, зразумела, лягчэй рабіць сваю працу дзе-небудзь у Заходнім Бэрліне, чым расейцу, як бы добра ён ні гаварыў па-нямецку». Гэта значыць, інфармацыя ішла ад «штазі» да КДБ у Карлсхорсце, а ад яго - да ГРУ. «Штазі», - кажа Мора, - гэта былі вочы і вушы КДБ і ГРУ».

У распараджэнні спецслужбаў, з яго падлікаў, у Карлсхорсце было блізу 200 дамоў і іншых «аб'ектаў» рознага прызначэння. У адных дамах агенты проста адсыпаліся пасля вяртання з задання, у іншых пісалі свае справаздачы, у трэціх, мяркуе Мора, апытвалі перабежчыкаў і дапытвалі арыштаваных або выкрадзеных з Заходняга Бэрліна. Але дакладных звестак на гэты конт у яго няма.

КДБ і ГРУ заставаліся ў Карлсхорсце да 1992 года, працягваючы і пасля аб'яднання Нямеччыны займацца, са слоў Мора, пераважна прамысловым і вайсковым шпіянажам. Але праца паступова згортвалася. У студзені 1990 года ўдзельнікі мірнай рэвалюцыі разграмілі штаб-кватэру «штазі», і ў Карлсхорсце зразумелі, што працэс незваротны. «Так што ў КДБ было дастаткова часу - два гады, каб падрыхтаваць сваю эвакуацыю і не пакінуць у памяшканні былой вайскова-інжынернай акадэміі ніякіх слядоў», - сказаў на заканчэнне Ёрг Мора.