Беларусь чакае фінансавы калапс

«Спускавы кручок» для самага маштабнага крызісу ў гісторыі краіны ўжо націснуты.

Улады пераконваюць, што ўсё ў эканоміцы «добра», падаткаў сабрана рэкордна шмат і таму праблем з бюджэтам няма. Пры гэтым касуюцца рэйсы электрычак і прыгарадных цягнікоў, пагаршаецца расклад гарадскога транспарту. А на даплаты бюджэтнікам грошы бяруць са спецфонду.

Ці так усё бясхмарна з дзяржаўнай кішэняй? Ці змогуць улады выканаць бюджэт з дэфіцытам, павялічаным вясной (да ўвядзення асноўных пакетаў санкцый) у паўтара разы? Адказы на гэтыя і іншыя пытанні газета «Белорусы и рынок» шукае разам з экспэртамі.

Рэкордная дзірка пры рэкордных зборах падаткаў

У законе аб рэспубліканскім бюджэце на 2021 год, прынятым у экспрэс-рэжыме ў снежні, дэфіцыт дзяржаўнай скарбніцы быў запланаваны сумай 4,047 млрд рублёў. Аднак ужо вясной планавую дзірку ў бюджэце павялічылі ў паўтары разы - да 6,006 млрд. У жніўні Мінфін падкарэктаваў лічбу, крыху пагоршыўшы паказчыкі - дэфіцыт павялічыўся да 6,052 рублёў.

Расце ён нераўнамерна, і не так даўно здавалася, што змрочныя прагнозы не павінны спраўдзіцца: па выніках паўгода ён складаў «усяго» за 1,6 млрд рублёў. Мала таго, за ліпень дэфіцыт скараціўся больш чым на мільярд і да 1 жніўня склаў усяго-то 498,1 млн руб. Неспрактыкаванаму ў дэталях і схемах руху бюджэтных грошай магло б здацца, што ўсё добра. Пра якія 6 млрд можа ісці гаворка?! Трэба, наадварот, пераглядаць дэфіцыт бюджэту ў бок змяншэння. У чым прычыны такіх ваганняў? Гэтае пытанне газета «Белорусы и рынок» задала кіраўніку праекта «Кошт урада» Уладзіміру Кавалкіну.

«Значнае скарачэнне дэфіцыту бюджэту па выніках сямі месяцаў звязана з выплатай падаткаў за паўгоддзе і II квартал. Юрыдычныя асобы «прынеслі ў бюджэт» ПДВ і падатак на прыбытак, якія агулам складаюць асноўны артыкул даходаў бюджэту. Гэта сезонны фактар, ён заўсёды адбіваецца пазітыўна. Але неабходна зразумець, што ўжо аплачаныя тры з чатырох квартальных перыядаў падаткаў і што канец года будзе значна больш цяжкім у тым ліку і таму. У выніку дэфіцыт бюджэту будзе расці значна больш хуткімі тэмпамі. Пры ўмове, калі ўрад не пачне скарачаць выдаткі», - растлумачыў эканаміст.

У праекце бюджэту на 2021 год запланаваныя даходы рэспубліканскага бюджэту былі скарочаныя амаль на 5% у параўнанні з пандэмійным 2020-м і склалі 23,3 млрд рублёў. За студзень - ліпень, паводле звестак Нацбанка, ПДВ сабралі 8,9 рублёў (64,1% гадавога плана), падатку на прыбытак - 2,9 млрд (85,3%), акцызаў - 2 млрд (60,6%). Даходы ад замежнаэканамічнай дзейнасці склалі 2,8 млрд рублёў (70,5% гадавога плана). Здавалася б, сітуацыя добрая і турбавацца не варта, планы выконваюцца і перавыконваюцца: даходы рэспубліканскага бюджэту склалі 15,9 млрд рублёў, або 66,4% удакладненага гадавога плана.

Наколькі рэалістычнымі намеры Мінфіна выглядаюць сёння? На гэтае пытанне журналісты папрасілі адказаць навукоўца-эканаміста, доктара эканамічных навук, прафесара Барыса Жалібу.

«Думаю, планы даходаў будуць выкананы. Бюджэту дапамагае тое, што замежнагандлёвая кан'юнктура з'яўляецца вялікім плюсам для напаўняльнасці: нам спрыяюць сусветныя цэны і тое, што сусветная эканоміка стала адыходзіць ад каранавіруса - попыт на нашы традыцыйныя артыкулы экспарту павялічыўся. І не толькі на сыравіну - выразным трыгерам з'яўляецца тое, што скараціліся запасы гатовай прадукцыі на складах. Прычым часта той, якая ідзе на экспарт. Гэта дапамагло не толькі з напаўненнем бюджэту праз падатковыя выплаты, даходы ад замежнаэканамічнай дзейнасці, але і зрабіла наша гандлёвае сальда прыкметна лепшым, чым у папярэднія гады», - расказаў Барыс Жаліба.

Санкцыі - спускавы кручок?

Тое, што па выніках 2021 года планы Мінфіна ў даходах рэалізуюцца, мяркуе і Уладзімір Кавалкін: «Кошт нафты, драўніны, будаўнічых матэрыялаў і іншых важных артыкулаў беларускага экспарту вырас істотна. Напэўна лепш стане адчуваць сябе злашчасны БМЗ, на які не так даўно добраахвотна-прымусова збіралі грошы па банках і які сядзіць у пазыках з ног да галавы. Бо кошты на метал таксама рэзка ўзляцелі».

Але кіраўнік праекта «Кошт урада» падкрэсліў, што не варта забываць пра санкцыі, якія могуць прывесці да фінансавага калапсу і маштабнага крызісу «родам з мінулага стагоддзя».

«Тыя ж тры дзяржаўныя банкі, якія цяпер знаходзяцца пад санкцыямі, у вельмі цяжкім стане. З аднаго боку, ім цяжка пазычаць сродкі, а з другога - працягваецца вынас укладаў. Таму перад імі стаіць задача вяртання крэдытаў, выдадзеных прадпрыемствам, а гэта на сённяшні дзень азначае знішчэнне дзяржпрадпрыемстваў, таму сітуацыя вельмі складаная, і без замежнага падсілкоўвання дзяржбанкам будзе вельмі цяжка.

Гэта яшчэ адзін новы пункт напружанасці ў эканоміцы Беларусі, які можа справакаваць фінансава-банкаўскі крызіс, прычым значна больш цяжкі, чым звязаны з дэвальвацыяй і падзеннем даходаў. Гэты крызіс будзе звязаны з неплацяжамі і з прыпыненнем эканомікі - сітуацыя, падобная на 90-я», - абмаляваў змрочныя перспектывы Уладзімір Кавалкін.

Бюджэт першапачаткова фармаваўся з прыстойным дэфіцытам. Але гэта не перашкодзіла ўжо вясной павялічыць яго ў паўтара раза, хоць у той час пра маштабныя санкцыі ніхто і не думаў. З-за чаго ж расце гэты дэфіцыт, калі такая вялікая збіральнасць падаткаў і экспарт б'е рэкорды?

«Асноўная прычына - дзеянні ўрада, які спрабуе падтрымаць эканамічны рост павелічэннем выдаткаў. За кошт чаго будзе фінансавацца гэты велізарны шасціміліярдны дэфіцыт? Вялікае пытанне. Улады думаюць, што ў іх назапашаная дастатковую колькасць рэзерваў у папярэднія гады, але ёсць нюанс, звязаны з пагаршэннем становішча ў фінансавай і банкаўскай сферы», - папярэдзіў Уладзімір Кавалкін.

Паводле ягоных слоў, рэч у тым, што сёння частка актываў урада замарожаная ў дзяржбанках у выглядзе выдачы ім ліквіднасці для ажыццяўлення бягучай дзейнасці і падтрымання іх стану. Чаму спатрэбіліся такія ўліванні?

«Людзі не давяраюць палітыцы Лукашэнкі, не давяраюць палітыцы ўрада і здымаюць ўклады. Адпаведна, гэтыя знятыя ўклады замяшчаюцца іншымі, у дадзеным выпадку - рэзервамі Мінфіна, у тым ліку на рахунках дзяржбанкаў. З прычыны пашырэння санкцый сітуацыя не палепшыцца, а толькі пагоршыцца. І вялікае пытанне, ці зможа Мінфін дастаць свае рэзервы з дзяржбанкаў, не знішчыўшы тым самым банкаўскую сістэму», - рэзюмуе экспэрт.

Нітка да ніткі - зашыць дзірку ў бюджэце

Ёсць яшчэ адзін варыянт латання бюджэтнай дзіркі - скарачэнне выдаткаў. І, наколькі можна меркаваць, у гэтым годзе ён ужо задзейнічаны. Прычым скарачаюцца сацыяльна важныя артыкулы выдаткаў: з раскладу знікаюць рэйсы і маршруты электрычак і прыгарадных аўтобусаў, нават у Менску жорстка абрэзаны расклад гарадскога грамадскага транспарту, некаторыя аўтобусы не выходзяць на лінію гадзінамі. Да таго ж на апошняй сесіі Менскага гарсавета прынятая пастанова скараціць выдаткі на інфраструктуру - на 8 млн рублёў. Ці дапаможа такая практыка?

«У кароткатэрміновым перыядзе - так, у доўгатэрміновым - створыць праблемы. Калі мы гаворым аб інвестыцыях, то яны ў краіне знізіліся практычна на 20% - велізарнае падзенне, і скарачэнне сталічнага бюджэту на гэтым фоне - кропля ў моры. Што тычыцца скарачэнняў у транспартнай галіне, то гэта лагічна: калі зірнуць на вынікі апытанняў Нацбанка пра настроі на прадпрыемствах у галінах, то транспартнікі - другія з канца, горш бачаць свае перспектывы толькі будаўнікі. Гэта ўскосна пацвярджае, што рэзка скарочаныя выдаткі на інвестыцыі і бюджэтная падтрымка транспартнай дзейнасці, а грошы перанакіраваныя на затыканне дзірак.

Скарачэнне капітальных выдаткаў, выдаткаў на будаўніцтва, добраўпарадкаванне, інфраструктуру - гэта першае, што пойдзе пад нож. У тым ліку і таму, што гэтыя меры для звычайнага чалавека невідавочныя і прыкметнымі становяцца тады, калі масава пачынаюць лопацца трубы, разбурацца масты. Беларускія ўлады пачнуць жыць сённяшнім днём - абы мінімальны заробак заплаціць, падлатаць тое, што ёсць, і на плаве падтрымаць», - кажа Уладзімір Кавалкін

Ці ёсць ва ўладаў у гэтай сітуацыі вагар, які дапаможа калі не ліквідаваць праблемы, то хаця б купаваць іх?

«Усё залежыць ад іх здольнасці знайсці дзесьці грошы. Сёння адзіны шанец для афіцыйнага Менска - гэта Расея. Нават ужо Кітай не хоча звязвацца з падсанкцыйнымі прадпрыемствамі і праектамі. Таму цяпер усё ў руках Пуціна, які, на маю думку, будзе выкарыстоўваць гэтую карту напоўніцу. На сённяшні дзень эканамічнага развязання гэтай складанай сітуацыі практычна няма, толькі кароткатэрміновыя варыянты, і ўсё ляжыць у плоскасці палітыкі», - мяркуе Уладзімір Кавалкін.

Чаго ж варта чакаць ад апошніх месяцаў года? Ці ўдасца выканаць план і за чатыры месяцы нарасціць дзірку ў бюджэце не больш чым у 12 разоў?

«Сітуацыя складаная, і даваць прагноз далей, чым на квартал няпроста. Дзейнічаюць санкцыі, але незразумела, як яны дзейнічаюць: звесткі пра важныя артыкулы засакрэчаныя. Па-другое, незразумела, якія магчымасці Лукашэнкі пазычыць грошай у Пуціна і Еўразійскага фонду. Гэта значыць колькасць невядомых зменных вялікая, і прагнозы рабіць цяжка. Вялікая яна і для Мінфіна, якое не ведае, спрацуюць тыя ці іншыя ініцыятывы або не, таму і не знізіў планы ў дэфіцыце. Да таго ж кожны тыдзень адбываюцца тыя ці іншыя падзеі, якія ўплываюць, часам істотна, на сітуацыю - як у плюс, так і ў мінус», - адзначыў Уладзімір Кавалкін.