Алігарх Тапузідзіс захоплівае тытунёвы рынак

На тытунёвым рынку Беларусі будуць сур'ёзныя змены.

Пра гэта мараць многія. Тытунёвы бізнес - занадта прынадны кавалак. Штогадовы абарот рынку, па самых сціплых ацэнках, складае больш за мільярд даляраў, агульны даход - больш за 100 мільёнаў даляраў, піша «Ежедневник».

Паводле разлікаў экспертаў, з цыгарэтнага бізнесу ўжо сёння пры адпаведным жаданні можна «выціскаць» да 300 мільёнаў даляраў. Цяпер на ім першую скрыпку іграе ААТ «Гарадзенская тытунёвая фабрыка «Нёман» (ГТФ), 100% акцый якой належыць дзяржаве.

Па выніках 2012 года на долю ГТФ прыходзілася больш за 78% адпаведнага рынку ў Беларусі, у якім больш за 60% - уласныя гандлёвыя маркі дадзенага прадпрыемства. Пры гэтым уласныя гандлёвыя маркі ГТФ прысутнічаюць ва ўсіх коштавых сегментах рынку. Выціснуць лідара з рынку канкурэнтнымі спосабамі пакуль не атрымліваецца, ды і занадта гэта затратна. Магчыма, менавіта таму ўжо пяты год тытунёвы рынак жыве ва ўмовах схаванай барацьбы, з прыцягненнем адміністрацыйных рэсурсаў.

Ледзь-ледзь не дабанкруцілі

Гродзенская тытунёвая фабрыка ў 2005 годзе знаходзілася на мяжы ліквідацыі з тытунёвага рынку Беларусі. Гэтаму было дастаткова і аб'ектыўных, і суб'ектыўных прычын.

Абсталяванне стаяла хоць і італьянскае, але мінулага стагоддзя з даўно састарэлай тэхналогіяй. Яго, мабыць, адзіная перавага заключалася ў магчымасці ў лічаныя дні перапрафіляваць лініі на выпуск патронаў. Складана сказаць пра якасць боепрыпасаў, але цыгарэты на гэтых машынах атрымліваліся не ахці якія: абсталяванне штампавала альбо авальныя без фільтра, альбо нізкапробныя фарматы «king size». Зрэшты, да пары да часу, і яны выдатна прадаваліся з-за сваёй фенаменальнай таннасці. Бо паслядоўныя крызісы 90-х не пакідалі большасці курцоў права выбару па коштавым фактары. Аднак у 2000-я заробкі беларусаў папаўзлі ўверх і многія спажыўцы сталі глядзець у бок больш дарагіх і якасных гандлёвых марак.

Трапіць у струмень рынкавых запытаў ГТФ не магла 8 гадоў. Бо каб утрымацца на рынку патрабавалася мадэрнізацыя, адпаведныя інвестыцыі. А грошай на прадпрыемстве не было наогул. Толькі пазыкі перад крэдыторамі: банкамі, бюджэтам, контрагентамі... Усяго на сярэдзіну 2005 года толькі пратэрмінаваныя плацяжы перавышалі 15 мільёнаў даляраў у эквіваленце. Плюс - затавараныя склады, на якіх сабралася прадукцыі яшчэ амаль на 30 мільёнаў даляраў.

Зрэшты, забівала фінансы і эканоміку прадпрыемства не толькі адставанне ад патрэбаў рынку. Тытунёвы бізнес заўсёды супервыгадны. Але прадпрыемства абрасло цэлым роем пасярэднікаў, якія пастаўлялі на фабрыку сыравіну па бартэрных і давальніцкіх схемах. Фактычна, ГТФ ператварылася ў цэх па зборы цыгарэт, усе функцыі забеспячэння і збыту якога змаглі акумуляваць у сваіх руках камерсанты-пасярэднікі. Прадпрыемства фактычна давялі да банкруцтва і нават правялі адпаведную піяр-кампанію аб неабходнасці продажу глыбока стратнага актыву.

Але новы генеральны дырэктар прадпрыемства Юрый Чарнышоў валявым рашэннем «абрэзаў» пасярэдніцкія схемы. Праўда, тут жа сутыкнуўся з жорсткім супрацьстаяннем у сілавых структурах. Нават была спроба завесці крымінальную справу на «свавольнага» топ-мэнэджэра. Магчыма, супрацьстаяць ціску Юрый Чарнышоў не змог бы, асабліва ўлічваючы жаласнае эканамічнае становішча вытворчасці.

У справу ўмяшаўся Сяргей Ткачоў, які займаў тады пасаду памочніка прэзідэнта па эканамічных пытаннях.

Прыхільнік дзяржаўнага кантролю стратэгічных і найбольш прыбытковых галін, Ткачоў узяўся за рэабілітацыю іміджу фабрыкі перад кіраўніцтвам краіны. Акрамя таго, аказаў маральную падтрымку ў арганізацыі кантрактнай вытворчасці міжнародных гандлёвых марак British American Tobacco на магутнасцях ГТФ. Фабрыка атрымала другое дыханне і стала ўпэўнена ўсплываць з дна фінансавай неплацежаздольнасці.

Хуткі старт з «мінусу»

Безнадзейна састарэлыя тэхналогіі і абсталяванне - жудасна для прадпрыемства, але «нулявыя» магутнасці дазваляюць пачаць жыццё з чыстага ліста, набываючы толькі самыя сучасныя лініі. Па такім шляху і пайшла Гродзенская тытунёвая фабрыка. Адмовіўшыся ад паслуг дарагіх пасярэднікаў, прыпыніўшы на некалькі тыдняў вытворчасць, ГТФ у 2005 годзе сканцэнтраваў усе намаганні на стварэнні ўласнай збытавай структуры і разгрузцы складоў. За тры месяцы фабрыцы ўдалося пазбавіцца ад запасаў, атрымаць абаротныя сродкі. З'явілася магчымасць напрамую ў вытворцаў набываць сыравіну і камплектуючыя, кантраляваць выдаткі вытворчасці, выйсці на невялікую, але станоўчую рэнтабельнасць.

Надзейнай выратавальнай камізэлькай для прадпрыемства стала і супрацоўніцтва з British American Tobacco (ВАТ). Перамовы з другой па велічыні ў свеце тытунёвай карпарацыяй праходзілі няпроста. Але, у рэшце рэшт, гродзенскаму прадпрыемству ўдалося пераканаць міжнароднага партнёра ў сваёй кампетэнтнасці і патэнцыяле для развіцця. У 2005 годзе фабрыка стала выпускаць па кантракту «Aliance», потым асвоіла «Viceroy». Прычым ВАТ інвеставала больш за 5 мільёнаў еўра ў набыццё ГТФ новага сучаснага абсталявання ў абмен на абавязацельства фабрыкі выпускаць пэўныя аб'ёмы пад іх брэндамі.

У далейшым супрацоўніцтва беларускага прадпрыемства і міжнароднай карпарацыі развівалася імкліва. Да 2008 года ГТФ асвоіў усе асноўныя маркі ВАТ. У тым ліку, і катэгорыі «вышэйшага пілатажу» - «Kent». Кантрактная вытворчасць забяспечыла ГТФ стабільную загрузку новага абсталявання, і паступленне гарантаванай платы за зборку цыгарэт. Плюс на прадпрыемстве з'явіліся новыя тэхналогіі. У фабрыкі з'явілася рэальная магчымасць займацца развіццём уласнага прадуктовага партфеля і брэндаў. І гэты працэс ішоў вельмі паспяхова.

За 8 гадоў фабрыка павялічыла долю ўласных гандлёвых марак на рынку ў 1,5 разы. Спачатку цалкам «запоўніла» ніжні коштавы сегмент, потым уварвалася са сваімі гандлёвымі маркамі ў сярэдні і нават высокі. Па аб'ёмах продажаў айчынныя брэнды «Мінск» і «Фэст» абагналі тытулаваны «Winston», які яшчэ нядаўна здаваўся недасягальным для канкурэнтаў.

Да 2009 года стала відавочным: ГТФ не толькі выстаяла ў эканамічных бурах, але і стала дамінуючым паўнавартасным гульцом на рынку. Само сабой, казаць пра продаж стабільнага і прыбытковага актыву стала неяк няёмка. Таму «сябры» гродзенскай «тытункі» пайшлі іншым шляхам.

Удар ніжэй збыту

У студзені 2010 года тытунёвы рынак узрушыла нечаканая падзея: калегія Камітэта дзяржаўнага кантролю. Калі быць дакладней, то ў фокус грозных кантралёраў трапіла толькі ГТФ «Нёман» і асноўнай прэтэнзіяй кантралёраў сталі дамоўныя адносіны ГТФ і ВАТ. Маўляў, дзяржаўнае прадпрыемства занадта мала бярэ з міжнароднай карпарацыі за паслугі працэсінгу. Акрамя таго, на думку кантралёраў, неабходна адыходзіць ад кантрактнай вытворчасці і пераходзіць да ліцэнзійнай. Дзіўнае патрабаванне прагучала з вуснаў людзей, якія разабраліся дэталёва ў тытунёвым рынку. І нават пачаткоўцам на гэтай ніве вядома: ВАТ альбо набывае актывы ў іншых дзяржавах, альбо ажыццяўляе кантрактную вытворчасць. Трэцяга, як гаворыцца, не дадзена. Але простыя ісціны не асабліва знаходзілі разуменне ў КДК.

Мала таго. Ліцэнзійная вытворчасць у Беларусі немагчымая дэ-юрэ па беларускім заканадаўстве, так як транснацыянальным кампаніям неабходна плаціць роялці за эксплуатацыю сусветных брэндаў. Не маленькую і ў валюце. А ў «Метадычных рэкамендацыях па ацэнцы аб'ектаў інтэлектуальнай уласнасці», зацверджанай загадам Дзяржкамітэтам па навуцы і тэхналогіях, чорным па беламу напісана - выплаты за выкарыстанне гандлёвых марак тытунёвых вырабаў не павінны перавышаць 1,5% ад іх кошту. Капейкі атрымліваюцца, якія заходнія кампаніі зусім не цікавяць.

Тым не менш, па патрабаванні КДК былі некалькі перагледжаныя дамовы паміж ГТФ і ВАТ. Быццам бы нічога страшнага, але час для прэтэнзій абраны быў як нельга «дарэчы». Заключэнне кантрактаў у айчыннай тытунёвай індустрыі справа працаёмкая: ВАТ неабходна усе нюансы ўзгадніць са штаб-кватэрай у Лондане, ГТФ - з канцэрнам і ва ўрадзе. Словам, перамоўны працэс працякае нашмат шырэй, чым паміж двума звычайнымі суб'ектамі гаспадарання - 2-3 месяцы. І як раз за пару-тройку тыдняў да калегіі КДК ён паспяхова завяршыўся. Таму атрымалася, што праверка тытунёвай галіны перакрэсліла ўсе дамоўленасці гродзенскага прадпрыемства і няпросты працэс узгаднення ўмоў з партнёрам давялося пачынаць зноўку на новых умовах. А на гэты час прыпыніць выпуск кантрактных гандлёвых марак.

Натуральна, такі адміністрацыйны форс-мажор ударыў і па ВАТ, і па ГТФ. Міжнародная карпарацыя амаль на два месяцы засталася без цыгарэт. А калі брэндаў няма на паліцах хоць бы некалькі тыдняў, спажыўцы пераключаюцца на аналагі іншых кампаній. І вярнуць іх назад досыць праблематычна.

У ГТФ ж за кошт вымушанага «кантрактнага прастою», паламаўся ўвесь вытворчы графік, упалі аб'ёмы выпуску прадукцыі, з усімі вынікаючымі наступствамі для эканомікі прадпрыемства. Тады, у пачатку 2010 года, нават існавала рэальная небяспека, што сітуацыя ў Беларусі не знойдзе разумення ў галаўных мэнэджэраў у Лондане і карпарацыя і зусім спыніць адносіны з гродзенскім прадпрыемствам, паўтарыўшы ў новай інтэрпрэтацыі сыход з айчыннага рынку Philip Morris у 2007 годзе. Дарэчы, тады б ВАТ спагнала з ГТФ больш за 10 мільёнаў еўра інвестыцый, якія яны ўклалі ў абсталяванне фабрыкі для вытворчасці сваіх брэндаў. Для беларускага прадпрыемства гэта было б сапраўднай катастрофай.

На шчасце, да разрыву не дайшло. Неймавернымі намаганнямі ГТФ удалося дасягнуць кансенсусу з ВАТ, некалькі павысіўшы кошт паслуг працэсінгу. Але нерваў сітуацыя «ад’ела» ў кіраўнікоў ГТФ нямала - амаль на два месяцы праца прадпрыемства была часткова паралізаваная. Толькі ў сярэдзіне вясны атрымалася ўвайсці ў нармальны вытворчы працэс.

Змена тактыкі

«Нечаканасці» 2010 года адзначылі ўпартыя спробы перадзелу тытунёвага рынку. Збой у вытворчым рытме ГТФ не проста даставіў турботаў. У Беларусі існуе сістэма квот на вытворчасць цыгарэт. Барацьба за іх размеркаванне паміж прадпрыемствамі разгараецца неабыякая. Прычым дзейнічае досыць жорсткае правіла: калі знізіў запланаваны аб'ём, у наступным годзе можаш атрымаць «мінус» па квотах. Але, нягледзячы на калегію КДК Гродзенская тытунёвая фабрыка ў свае прагнозы ў 2010 годзе ўсё ж упісалася.

Але праз паўтара года пасля калегіі КДК, стратэгія кантралёраў некалькі змянілася. Фабрыцы ўпарта сталі ставіць у віну адмоўнае знешнегандлёвае сальда - «жалезны» аргумент, улічваючы, што тытунь у Беларусі не расце.

Прычым многія не хацелі заўважаць, што першапачаткова перад прадпрыемствам на самым высокім узроўні ставілася задача імпартазамяшчэння, а не зарабляння валюты. З гэтай місіяй ГТФ справілася. Больш за тое, пастаянна зніжала і імпартаёмістасць сваёй прадукцыі: заказы па вырабе ўпакоўкі даўно размяшчае выключна на айчынных прадпрыемствах, асвоіла вытворчасць фільтрапалачкі, за кошт аптымізацыі страт значна знізіла расход сыравіны на адзінку прадукцыі без страты яе якасці, пабудавала доўгачасовыя ўзаемаадносіны з пастаўшчыкамі тытуню. У выніку, калі на закупцы тытуню ў 2010 годзе ўдалося зэканоміць 3 мільёны даляраў, то ў 2011 годзе - ужо амаль 8 мільёнаў даляраў. З прычыны ўсіх гэтых дасягненняў імпартаёмістасць гродзенскіх цыгарэт знізілася за 8 гадоў з 90% да 45%. Каб завезці адпаведную прадукцыю па імпарту спатрэбілася б у 3-4 разы больш валюты, чым для вытворчасці ўнутры рэспублікі.

Але, не гледзячы на ўсё гэта, апошнія паўтара года КДК актыўна прасоўвае ідэю аб неабходнасці развіцця экспарту. Нават у перыяды, калі на ўнутраным рынку назіраўся невялікі дэфіцыт некаторых хадавых марак цыгарэт, «кантралёры» ўпарта падштурхоўвалі фабрыку да росту экспарту. Атрымлівалася парадаксальная сітуацыя: кіраўніцтва Міністэрства гандлю наракала гродзенцам на недахоп прадукцыі ў Беларусі, а прадстаўнікі іншага дзяржаўнага ведамства настойвалі на вывазе гэтай жа прадукцыі за мяжу!

У выніку атрымалася як у прыказцы: вада камень точыць. У выніку шматлікіх паўтораў, разгляд экспартнай праблемы ГТФ дайшоў да разгляду «наверсе». Момант атрымаўся для ГТФ неспрыяльны: з валютай у дзяржаве напружанка. Таму прадпрыемству плануюць давесці заданне па штогадовым скарачэнні адмоўнага знешнегандлёвага сальда ў два-тры разы.

Калі разглядаць сітуацыю ў лічбах, то ў гэтым годзе ГТФ плануе павялічыць экспарт ў 5-6 разоў у параўнанні з 2012 годам - да 4,5 млрд. штук прадукцыі або да 40 мільёнаў даляраў у грашовым эквіваленце. Пры гэтым адмоўнае сальда складзе каля 140 мільёнаў даляраў. Каб выканаць заданне ў наступным годзе фабрыцы давядзецца паставіць на экспарт каля 13 млрд. штук цыгарэт. Значыць, прыйдзецца «мінусаваць» на ўнутраны рынак на 4-5 млрд. ці прыблізна на 20%. Такім чынам, ГТФ знізіць сваю долю на беларускім рынку на 10-15% ад сукупных продажаў цыгарэт. Прычым зніжэнне адбудзецца выключна за кошт уласных гандлёвых марак ГТФ, так як кантрактныя брэнды за мяжу пастаўляць нельга. У выніку доля ўласных брэндаў ГТФ на ўнутраным рынку знізіцца з 60% да прыблізна 45%. Свята месца пуста не бывае. Гэты штучны правал, хутчэй за ўсё, зойме канкурэнт, прыватная структура - ТАА «Тытунь-Інвест» алігарха Паўла Тапузідзіса. Будзе дзіўна, калі не зойме.

Трэба адзначыць, што гэтую праблему некаторыя чыноўнікі выдатна разумеюць. Мінулым летам, абмяркоўваючы праблему сальда і экспарту, віцэ-прэм'ер Міхаіл Русы выказваў разумную ідэю: каб стымуляваць пастаўку тытунёвых вырабаў за мяжу, мэтазгодна размяркоўваць квоты для ўнутранага рынку сярод вытворцаў і пастаўшчыкоў, прапарцыйна экспартным пастаўкам. Дарэчы, у розны час аналагічныя механізмы хацелі ўжываць у дачыненні да турыстычных кампаній, вытворцаў алкагольнай прадукцыі... Але механізм па-сапраўднаму так і не ўдалося запусціць у дзеянне. Вялікі быў ціск прадпрыемстваў, якія ў сілу сваёй канкурэнтаздольнасці былі арыентаваныя выключна на ўнутраны рынак. Мяркуючы па ўсім, аналагічная сітуацыя склалася цяпер і ў тытунёвай галіне.

Там за туманамі

Будучыня тытунёвага рынку досыць туманная. Пакуль у ГТФ, пры ўсёй шматлікай крытыцы, палках у вытворчых колах і іншых бязладзіцах, атрымліваецца выконваць нават часам супярэчлівыя заданні ўрада. Але ці атрымаецца фабрыцы выкруціцца з парадоксу выраўноўвання сальда і насычэння ўнутранага рынку?! Па ўсіх законах эканомікі, зрабіць гэта практычна немагчыма.

Але мэнэджмэнт фабрыкі праславіўся неардынарнымі рашэннямі, здзяйсняючы цуды. Праўда, «дадалбаць» можна нават моцных духам людзей. А менавіта яны з'яўляюцца адным з галоўных бар'ераў да пераходу прадпрыемства ў прыватныя рукі. Гэтай ідэі, мяркуючы па ўсім, ніхто не пакідаў.

Не дарма ж некалькі гадоў таму ледзь-ледзь справа не дайшла да продажу 10-адсоткавага пакета акцый. І пакупнікі б знайшліся нават на мінарытарны пакет. Не столькі для атрымання дывідэндаў, колькі для атрымання ў якасці акцыянераў доступу да камерцыйнай інфармацыі. А для канкурэнтаў гэта нямала. Практычна ўсе працэдуры для правядзення аўкцыёну ўжо былі зробленыя. Але сваё важкае слова сказаў губернатар Гродзеншчыны Сямён Шапіра, наклаўшы вета на здзелку.

Зрэшты, сёння для прыватызацыі беларускага тытунёвага рынку зусім не абавязкова набываць актывы ГТФ. Досыць «прыбраць» цяперашні эфектыўны мэнэджмэнт і на яго месца пасадзіць больш згаворлівых і, так бы мовіць, дружалюбных бізнесу людзей. Яны вызваляць для прыватнікаў усе смачныя, маржынальныя і прыбытковыя нішы, пакінуўшы дзяржфабрыцы «закрываць» чыста сацыяльныя таварныя пазіцыі. Дарэчы, так ужо ў гісторыі Гродзенскай тытунёвай фабрыкі было да 2005 года. Прадпрыемства павольна хірэла, забяспечвала рынак таннай, масавай, але нізкарэнтабельнай прадукцыяй.

Ці паўторыцца «тытунёвая гісторыя» цяпер? Час пакажа. Пакуль складваецца ўражанне, што дзяржава падтрымлівае прыватныя структуры ў шкоду дзяржуласнасці. Асабліва выразна адчуваецца гэтая тэндэнцыя пасля сыходу са сваёй пасады Сяргея Ткачова, які ахоўваў дзяржаўны статус стратэгічных прадпрыемстваў ад рэйдарскіх інтрыг.