Беларускае мора: якой была тэрыторыя Палесся ў часы Герадота

Куды падзелася загадкавае мора?

Паводле старажытных мапаў, дакументаў і археалагічных знаходках, на тэрыторыі цяперашняй Беларусі, на Палессі, калісьці існавала мора. Аб гэтым існуе шэраг глухіх указанняў у працах антычных гісторыкаў. Довады знаходзяць і сучасныя даследчыкі, якія вывучаюць рэкі і балотныя масівы паўднёвых зямель рэспублікі, паведамляе «Литвин».

Легенды і быль

Самае першае згадванне пра яго пакінуў нам старажытнагрэцкі гісторык Герадот дзве з паловай тысячы гадоў таму. А са сведчанняў гісторыка Крашэўскага і ягонага калегі Кіркора, у пойме ракі Прыпяці сяляне раней рэгулярна знаходзілі не толькі якары, але і цэлыя караблі, але да найбліжэйшай ракі ад месца дыслакацыі знаходак было вельмі далёка. Адкуль жа яны ўзяліся, проста пасярод палеткаў?

У сваёй кнізе пад назвай «Успаміны Валыні, Палесся і Літвы», І.І. Крашэўскі пісаў, што паводле мясцовых паданняў, якія абапіраліся на безліч рачулак і больш буйных рэк, што затапляюць тэрыторыю Палесся кожны год, калісьці Чорнае мора дасягала сучаснага Пінска. Але нейкі моцны князь з Кіева змог раскапаць горы, і вада сышла, пакінуўшы пасля сябе толькі балоты. У пацверджанне гэтай тэорыі, з запісаў Крашэўскага, народ распавядае аб знойдзеных пры ворыве палеткаў карабельных якараў. Але няма сведчанняў аб тым, калі менавіта і кім яны былі знойдзеныя.

Згодна з мапамі сярэднявечнага перыяду, якія належалі К. Вопелю (1566 год), С. Мюнстэру (1540 г.), Я. Гастальдзі (1562 г.) і Г. Меркатору (1609 г), у раёне Берасцейскай цытадэлі і на ўсход ад яе плёскалася велізарнае мора (возера, вадаём). Сярэднявечныя картографы пазначалі яго як Сармацкае, як мяркуецца вывеўшы гэту назву ад агульнаўжывальнай назвы Усходняй Еўропы - Сарматыя. Мора мела форму падковы.

Згодна з мапамі сярэднявечнага перыяду, уздоўж берагоў гэтага вялікага мора былі два населеныя пункты - Жыровічы і Шарашова. З вадаёма ці то выцякалі, ці то, наадварот, упадалі ў яго, тры рэчкі: Лясная, Ясельда і Нараў. На мапах Вопеля і Мюнстэра мора пазначанае як Sarmaticapalus. Беларускі гісторык А. Ільін мяркуе, што слова palus перакладаецца як «балота», што сведчыць, што яшчэ ў тыя часы старажытнае мора паволі забалочвалася праз узняцце Балтыйскай пліты (паніжаўся ўзровень вады ва ўсіх мясцовых вадаёмах).

На думку гісторыка Ільіна, вядомае ў Палессі Дзікае балота - гэта ні што іншае, як рэшткі Сармацкага возера (водападзел Нарэва і Ясельды). Сюды ж можна аднесці возера Белае, Чорнае і Спораўскае. Вайсковыя мапы Польшчы трыццатых гадоў 20 стагоддзя адзначаюць пойму рэчкі Ясельды вельмі забалочанай, а ў саму раку ўпадаюць некалькі прытокаў. Таксама аб наяўнасці ў старадаўнія часы ў Беларусі Сармацкага мора сведчыць поўная адсутнасць помнікаў археалогіі або ўсякіх іншых археалагічных знаходак у гэтым раёне.

Калі паглядзець на гравюру пад назвай «Літва» з кнігі Г. Шэдэля «Сусветная хроніка» (15 стагоддзе), то гарады і вёскі Літвы стаяць на беразе нейкага вадаёма, такім чынам, можна сцвярджаць, што жыхары Заходняй Еўропы ўяўлялі сабе гэтыя землі, як краіну на беразе Сармацкага мора.

Арабскі картограф Ал-Ідрысі таксама пакінуў нам пісьмовыя ўказанні на існаванне мора на Палессі. Ён называў яго «Тэрмі».

Куды прапала загадкавае мора?

Калі верыць Герадоту, Беларускае мора амаль з 2500 гадоў таму было самым буйным у Еўропе. Яго воды былі прэснымі, бо яно ўтварылася ў выніку раставання леднікоў. Хутчэй за ўсё, з моманту свайго з'яўлення, вадаём быў проста велізарным, да моманту жыцця Герадота - ужо зменшыўся, у сярэднія вякі ён стаў яшчэ меншым, але ўсё яшчэ перавышаў па плошчы вугорскае возера Балатон. А ўжо пасля вадаём ператварыўся ў балоты.

Сёння вялікая частка гэтых балот высушаная, калісьці на іх аралі зямлю, сеялі і жалі аж да 1960 гадоў. Але затым пачаўся перыяд вымірання беларускіх вёсак, які найбольш актыўна ішоў да 2005 года, калі з мапаў зніклі 85% хутароў і сельскіх паселішчаў. Цяпер гэтыя месцы сталі амаль нежылымі.

Чаму ж знікла мора? Гісторык У. У. Дзеружынскі аспрэчвае меркаванне А. Ільіна аб узняцці Балтыйскай пліты, якая выклікала паніжэнне ўзроўню вады ў вадаёмах, уключаючы і Беларускае мора. На думку Дзеружынскага, гэта няправільная гіпотэза, бо ўзняцце Балтыйскай пліты адбываецца вельмі павольна, што ніяк не можа быць прычынай такога хуткага (з гістарычнага пункту гледжання) знікнення старажытнага вадаёма.

Ён прапаноўвае іншую тэорыю, згодна з якой гэта мора заўсёды сілкавалася ледавікамі, і было ўтворанае імі ж падчас Ледніковага перыяду, і калі ледавікі зніклі, яму давялося падсілкоўвацца толькі мясцовымі рэчкамі. Іх воды паступалі ў Сармацкае возера павольней, чым ішло яго выпарэнне, таму мора і знікла. Гэта быў працяглы працэс, мора паступова мялела, і ў месцах абмялення ўтвараліся балоты, якія пасля высахлі таксама. Усе азёры, якія засталіся на тэрыторыі Палесся, захаваліся дзякуючы рэкам, якія ў іх упадаюць і паспяваюць папаўняць іх па меры выпарэння вады.