Беларусам зноў прапанавалі кантрактную «кабалу»

Чаго чакаць работнікам і наймальнікам ад новага Працоўнага кодэкса.

Законапраектам «Аб змяненні законаў» значна абноўлены Працоўны кодэкс, папраўкі адобраныя абедзвюма «палаткамі», адпраўленыя на подпіс Лукашэнку.

Аб навацыях, якія чакаюць работнікаў і наймальнікаў, распавёў «Экономической газете» старшыня грамадскага аб'яднання «Супольнасць працоўнага права», прафесар кафедры працоўнага і гаспадарчага права Міжнароднага ўніверсітэта «МІПСА», доктар юрыдычных навук Кірыл Тамашэўскі.

- Яшчэ ў 2015 годзе ў Саўміне знаходзіўся на разглядзе праект Закона «Аб унясенні дапаўненняў і змяненняў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь у пытаннях працоўных дачыненняў», якім рабілася спроба імплементацыі ў ПК нормаў з двух дэкрэтаў Лукашэнкі: ад 26.07.1999 №29 «Аб дадатковых захадах удасканалення працоўных дачыненняў, умацаванні працоўнай і выканальніцкай дысцыпліны» і ад 15.12.2014 №5 «Аб узмацненні патрабаванняў да кіроўных кадраў і работнікаў арганізацый».

Першапачатковы законапраект атрымаў у асноўным негатыўную ацэнку навуковай грамадскасці, што было прадметам адкрытага абмеркавання на круглым стале, які прайшоў 20 траўня 2015 года ў БДУ.

У 2017 годзе пачалася распрацоўка другога законапраекта аб зменах у ПК. Пазней абодва праекты былі аб'яднаны ў «палаце прадстаўнікоў» у адзін, у чэрвені 2018 - га ён быў прыняты ў першым чытанні, а 26.06.2019 - у другім. Пасля падпісання Лукашэнкам праз 6 месяцаў з моманту афіцыйнага апублікавання закон увойдзе ў дзеянне.

Фактычна, гэта трэція глабальныя змены ТК (першыя былі ў 2007-2008 гадах, другія - у 2014 годзе: пра гэта кажа колькасць унесеных карэкціровак і дапаўненняў у ПК (171 пункт з двума новымі раздзеламі).

Заўважу, што ў рабочай групе падрыхтоўкі Закону быў усяго адзін навуковец-юрыст. Асноўную масу распрацоўшчыкаў складалі дзяржслужбоўцы (з Мінпрацы і сацабароны, Вярхоўнага Суда, Генпракуратуры і іншых дзяржорганаў), прадстаўнікі ФПБ.

- Што зменіцца ў парадку ўкладання, змены працоўнай дамовы? Як гэтыя змены можна ацаніць з пазіцыі гарантый правоў работнікаў і інтарэсаў бізнэсу?

- Адразу адзначу адзін істотны недахоп, на які звярталі ўвагу многія навукоўцы-юрысты і экспэрты яшчэ на стадыі распрацоўкі праекта.

Гаворка ідзе аб змене падыходу да паняцця працоўнай функцыі. Прапануецца замацаваць яго легальнае вызначэнне ў арт.1 ПК. У адрозненне ад паняцця працоўнай функцыі, якое змяшчаецца ў п.3 ч.2 арт.19 дзейнай рэдакцыі ПК, у новай дэфініцыі выпушчаная такая яе важная характарыстыка, як спецыяльнасць, што можа прывесці да вызначанага маніпулявання з боку наймальнікаў.

Растлумачу на прыкладзе: маладога спецыяліста, накіраванага пасля заканчэння ВНУ па размеркаванні, працаўладкоўваюць у паліклініку для працы на пасадзе лекара, але пры гэтым не паказваюць у кантракце ягоную спецыяльнасць. І такога спецыяліста, зыходзячы з імгненных патрэбаў кіраўніцтва, пачынаюць «перамяшчаць» (сёння ён педыятр, заўтра - хірург і т.д.). У выпадку выключэння ў ПК з паняцця працоўнай функцыі слова «спецыяльнасць» такія злоўжыванні з боку наймальнікаў могуць узнікаць часта, што будзе прыводзіць да ўшчамлення правоў работнікаў.

Думаю, усім зразумела, як у нашым прыкладзе гэта адаб'ецца на лячэнні пацыентаў такім «шматпрофільным» лекарам.

Са станоўчых момантаў, звязаных з укладаннем і змяненнем працоўнай дамовы, звярну ўвагу на дадатак арт.18 ПК нормай аб тым, што кожная старонка працоўнай дамовы і дадаткаў да яе нумаруецца і падпісваецца працаўніком і наймальнікам або ўпаўнаважанай імі службовай асобай.

У раздзеле 3 ПК з'явіцца новы артыкул 321 з агульнымі правіламі аб часовых пераводах работнікаў. Прыемна таксама тое, што тэрмін папярэджання аб змене істотных умоў працы ў арт.32 ПК захоўваецца ранейшы – не пазней, чым за адзін месяц, а не 7 дзён, як у дэкрэце №5.

- Што змяняецца ў ПК у частцы звальненняў работнікаў? Ці павялічыцца колькасць падстаў скасавання працоўнай дамовы на ініцыятыву наймальнікаў?

- Так, змены ў ПК у гэтай частцы чакаюцца істотныя. Гэта ўдакладненне і пашырэнне падстаў звальненняў работнікаў на ініцыятыву наймальніка ў арт.42 ПК, у тым ліку за кошт 5 дадатковых падстаў, перанесеных у ПК з дэкрэтаў №29 і №5.

У новай рэдакцыі п.7 арт.42 ПК прадугледжвае магчымасць звальнення работніка на ініцыятыву наймальніка ў выпадку «аднаразовага грубага парушэння работнікам сваіх працоўных абавязкаў, які прызнаецца такім у адпаведнасці з заканадаўчымі актамі, у тым ліку...»

Такая фармулёўка можа прывесці да істотных злоўжыванняў з боку наймальнікаў, бо словы «ў тым ліку» могуць тлумачыцца як заўгодна: што, маўляў, астатнія выпадкі «аднаразовага грубага парушэння работнікам сваіх працоўных абавязкаў» аднесеныя заканадаўцам на меркаванне наймальніка, і апошні будзе за кожныя парушэнні звальняць работнікаў паводле гэтага пункта. Каб гэтага не адбылося, словы «ў тым ліку» трэба было замяніць словамі «а менавіта».

- У ПК уводзіцца раздзел аб кантрактнай сістэме найму. Як можна яе ацаніць, ці ўзмацняе яна гарантыі правоў работнікаў у параўнанні з дэкрэтам №29 і іншым заканадаўствам аб кантрактах?

- У раздзел III ПК уводзіцца новы раздзел 18: «Асаблівасці рэгулявання працы работнікаў, з якімі ўкладаюцца кантракты».

Адзначу, што Беларусь засталася адзінай краінай у СНД і Еўропе, дзе ў заканадаўстве вызначаныя кантракты як тып тэрміновай працоўнай дамовы, якую можна ўкласці з усімі працаўнікамі без уліку характару выконваемай імі працы.

Агульным правілам у большасці цывілізаваных краін свету з'яўляецца ўкладанне з работнікам працоўнай дамовы на нявызначаны тэрмін, тэрміновыя працоўныя дамовы падпісваюцца толькі як выключэнне з агульнага правіла. На гэта ж арыентуюць і акты МАП: да прыкладу, рэкамендацыя №166. Менавіта ў такім ракурсе сканструяваная і новая рэдакцыя арт.17 ПК, але ч.18, фактычна, ператварае выключэнне ў агульнае правіла.

Што тычыцца дадатковых гарантый для асоб, якія працуюць паводле кантрактаў, у параўнанні з дзейным заканадаўствам, то такія гарантыі ў законе зводзяцца да двух наступных правіл:

па-першае, падаўжэнне кантракта з работнікам, які не дапускае парушэнняў вытворча-тэхналагічнай, выканальніцкай і працоўнай дысцыпліны, ажыццяўляецца на тэрмін да заканчэння максімальнага тэрміну дзеяння кантракта;

па-другое, у выпадку пераводу работніка з ягонай згоды на іншую працу, а таксама па заканчэнні пяцігадовага тэрміну дзеяння кантракту на пагадненне бакоў укладаецца новы кантракт на тэрмін, не меншы за адзін год, а з работнікам, які не дапускае парушэнняў вытворча-тэхналагічнай, выканальніцкай і працоўнай дысцыпліны, на тэрмін не меншы, чым тры гады. Кантракт на меншы тэрмін у пералічаных выпадках можа быць укладзены толькі з пісьмовай згоды работніка, але не менш, чым на адзін год.

Звернем увагу на тое, што гэтыя нормы, якія ўзмацняюць гарантыі правоў добрасумленных работнікаў у частцы тэрміну падаўжэння кантракту, з'явіліся ў Законе шмат у чым дзякуючы намаганням прафзвязаў.

– Якія яшчэ нормы мяркуецца ўключыць у ПК на ініцыятыву прафзвязаў?

– Да нормаў, ініцыяваных прафзвязамі, можна аднесці ч.3 арт.261 ПК аб тым, што абмеркаванне зместу кантракта работніка – чальца прафзвязу вырабляецца з удзелам прадстаўніка адпаведнага прафзвязу, і новую рэдакцыю арт.365 ПК аб сферы дзеяння калектыўнай дамовы, пагаднення.

Карэкціроўкі непасрэдна закранулі ч.2 арт.365 ПК, замест якой з'явяцца дзве новыя часткі. Гаворка ідзе аб тым, што раздзелы калектыўнай дамовы аб працоўным часе і часе адпачынку, рэгуляванні ўнутранага працоўнага распарадку, нормах працы, формах, сістэмах, сумах аплаты працы, тэрміны выплаты і парадку індэксацыі заробку, аховы працы, гарантыях і кампенсацыях, якія прадстаўляюцца ў адпаведнасці з заканадаўствам, павінны ўжывацца ў дачыненні да ўсіх работнікаў арганізацыі. Дзеянне ж іншых раздзелаў калектыўнай дамовы будзе распаўсюджвацца на работнікаў, ад імя якіх яна не ўкладалася, пры ўмове, што яны выкажуць згоду на гэта ў пісьмовай форме, калі іншыя парадак і ўмовы распаўсюджвання дзеяння такіх раздзелаў калектыўнай дамовы на названых работнікаў не вызначаныя калектыўнай дамовай.

Правіла новай часткі 3, арт. 365 ПК дазволіць прафзвязам і наймальніку на лакальным узроўні ўводзіць дадатковыя ўмовы для распаўсюджвання калектыўных дамоваў на работнікаў – не чальцоў прафзвязаў, якія не выплачваюць унёскі, за выняткам раздзелаў ч.2 арт.365 ПК.

- Ці ёсць у Законе нейкія навацыі ў рэгуляванні працоўных стасункаў у дачыненні да нестандартных формаў занятасці?

- Так, такія навацыі маюцца, і іх агулам можна ацаніць станоўча. Так, у ПК з'явіцца новы раздзел 25 «Асаблівасці рэгулявання працы работнікаў, якія ажыццяўляюць дыстанцыйную працу».

Нормы гэтага раздзела дазволяць урэгуляваць сітуацыі, калі праца згодна з працоўнай дамовай выконваецца работнікам цалкам або часткова па-за офісам, то бок, па-за месцам знаходжання наймальніка. Прычым, гаворка не ідзе аб надомнай працы - гэта хутчэй нестандартная занятасць. Так, за дыстанцыйную ўважаецца праца, якую работнік выконвае па-за месцам знаходжання наймальніка з выкарыстаннем інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій для выканання гэтай працы і ажыццяўлення ўзаемадзеяння з наймальнікам.

Нягледзячы на ўсе плюсы гэтага новага раздзела, у ч.1 арт.3072, якая ўводзіцца ў ПК, закралася непрадуманае, на наш погляд, правіла аб тым, што ўкладанне працоўнай дамовы з работнікам, які ажыццяўляе дыстанцыйную працу, дапускаецца толькі пры асабістай прысутнасці такога работніка.

Застаецца толькі здагадвацца, як будзе забяспечаная асабістая прысутнасць дыстанцыйнага работніка ў тым выпадку, калі ён, да прыкладу, працуе з-за мяжы (для дыстанцыйных работнікаў, у тым ліку ІТ-спецыялістаў, работнікаў сферы адукацыі, гэта агульнасусветная практыка).

Які сэнс мае асабістая прысутнасць работніка, калі ўкласці працоўную дамову з ім можна праз абмен лістамі ў сетцы Інтэрнэт з выкарыстаннем электронна-лічбавага подпісу? Каб выканаць фармальнасці, можна паралельна падпісаць Арыгінал працоўнай дамовы на папяровым носьбіце і пераслаць яго праз звычайную пошту.

На наш погляд, гэтую норму заканадаўцу трэба было б скарэктаваць.

- Ці ёсць нейкія пазітыўныя змены ў дачыненні да нормаў ПК аб матэрыяльнай адказнасці работнікаў?

- У ч.2 арт. 400 ПК, у якой раскрываецца паняцце рэальнай шкоды, зробленае важнае ўдакладненне: «(За выключэннем штрафаў, якія спаганяюцца з наймальніка)» гэта новаўвядзенне ў ПК не дазволіць перакладаць на работнікаў сумы, якія ўжываюцца кантрольнымі і праваахоўнымі органамі да наймальніка, адміністрацыйных штрафаў пад выглядам матэрыяльнай адказнасці.

У перспектыве ж беларускаму заканадаўцу, мяркуем, варта наогул замяніць агульнае правіла аб поўнай матэрыяльнай адказнасці ў арт.402 ПК на правіла аб абмежаванай адказнасці, як гэта зробленае ў іншых дзяржавах.