Агіднейшы за іншых

Макей памёр раней за грамадзянскую супольнасць, якую ён пагражаў знішчыць у Беларусі.

Міністр замежных спраў Беларусі Уладзімір Макей памёр раптоўна. 25 лістапада ён яшчэ быў на працы і сустракаўся з папскім нунцыем, а ў суботу ўдзень дзяржаўнае інфармагенцтва БелТА паведаміла аб ягонай смерці. Абставіны пакуль невядомыя, паводле папярэдніх звестак - інфаркт. Макею было 64 гады.

Калі адной фразай, дык Лукашэнка пазбавіўся аднаго з самых беспрынцыпных і надзейных сваіх хаўруснікаў. Не так шмат у Беларусі чыноўнікаў, здольных апраўдаць усякае беззаконне, адкрыта пагражаць Захаду, выкарыстоўваючы закладнікаў, і нахабна маніць. І ўсё гэта — пры добрай адукацыі і відавочным разуменні таго, што адбываецца.

Ёсць людзі (іх таксама няшмат), гатовыя шчыра аддаць жыццё за рэжым і персанальна за Лукашэнку. Да іх не можа быць прэтэнзій - гэта іх светаадчуванне. Ёсць тыя, хто «ўсё разумее, але сказаць не можа», - іх большасць, да іх стаўленне ў грамадства грэблівае, але не агрэсіўнае. А ёсць тыя, хто насуперак уласнаму разуменню нават не маўчыць, а дапамагае абскурантысцкаму кіраўніцтву апрануць самавольства і беззаконне ў дыпламатычныя фармулёўкі і вязаць на іх ружовыя банцікі.

Гэтыя самыя агідныя. Да гэтых і належаў нябожчык Уладзімір Макей.

Скончыўшы менскі інстытут замежных моў, ён служыў 12 гадоў у войску (ці ў ГРУ — гэтыя падрабязнасці яго біяграфіі ні пацвердзіць, ні зняпраўдзіць пакуль не атрымалася). У кожным выпадку, шлях ад лейтэнанта да палкоўніка цывільнаму без вайсковай адукацыі можна было прайсці альбо ў КДБ, альбо ў ГРУ. І калі ў афіцыйнай біяграфіі напісана, што служыў у савецкім войску, то з вялікай дзеллю імавернасці можна выказаць здагадку, што гэта было ГРУ. У 1992 годзе Уладзімір Макей прыйшоў у юнае МЗС незалежнай Рэспублікі Беларусь, якое адправіла яго на вучобу ў Аўстрыю. Потым Макей працаваў у МЗСе, у пасольстве Беларусі ў Францыі, у прадстаўніцтве Беларусі пры Радзе Еўропы. У 2000 годзе ў Макея пачалася сапраўдная кар'ера: Аляксандр Лукашэнка прызначыў яго сваім памочнікам і начальнікам уласнай канцылярыі. Дарэчы, Макей - адзіны, каму Лукашэнка дазволіў абсталяваць офіс побач з сабой. Папярэднія памочнікі і канцылярысты працавалі паверхам ніжэй, да ўласных апартаментаў Лукашэнкі набліжаючыся толькі па выкліку. Макея ж Аляксандр Лукашэнка наблізіў найбольш. А ў 2008 годзе прызначыў яго кіраўніком адміністрацыі.

У 2010 годзе менавіта кіраўнік адміністрацыі Макей запалохваў беларусаў перад прэзідэнцкімі выбарамі. За тыдзень да выбараў, 12 снежня 2010 года, у інтэрв'ю каналу «РТР-Беларусь» ён казаў, што 19 снежня на Кастрычніцкай плошчы плануюцца правакацыі з выбухоўкай. У інтэрв'ю расейскаму Першаму каналу напярэдадні выбараў Макей сцвярджаў, што ў Беларусі ўжо рыхтуюцца групы баевікоў і закупляюцца піратэхнічныя сродкі для тэрактаў. Тыя выбары скончыліся масавымі арыштамі - у тым ліку ўсіх кандыдатаў у прэзідэнты, - збіццём, катаваннямі і прысудамі.

А пасля Макей хлусліва сцвярджаў, што ўсё было правільна, бо, выяўляецца, пратэстоўцы штурмавалі дом урада, і прызнаваўся, што знаходзіўся ў «сітуацыйным цэнтры» - а значыць, удзельнічаў у прыняцці пастановы аб разгоне і наступных рэпрэсіях.

У 2011 годзе Макей адным з першых патрапіў у санкцыйны спіс Еўрапейскага Звязу. А ў 2012 годзе Аляксандр Лукашэнка здзейсніў кульбіт - і прызначыў яго міністрам замежных спраў. І санкцыі з яго знялі (як выявілася, часова). Памятаю, тады сваякі палітвязняў на сустрэчах з еўрапейскімі амбасадарамі (я была на тых сустрэчах, так што сведчу) казалі: як жа так, чаму? Дыпламаты адказвалі: нам абыякава, Макей ці Пупкін, проста пасада міністра такая, што ён павінен мець магчымасць сустракацца з намі і кіраўніцтвам нашых краін, бо інакш у нас увогуле не застанецца рычагоў уплыву, ды і наогул — каму мы тады зможам проста сказаць у твар «што ж вы робіце, сволачы?!»

Нядаўна мы з калегамі спрабавалі зразумець, адкуль узяўся міф пра нібыта «шматвектарнасць», «еўрапейскасць» Макея, які час ад часу пачынаў мусіравацца ў медыя без усялякіх на тое прычын. І прыйшлі да высновы, што міф гэты з'явіўся менавіта тады, калі з Макея знялі санкцыі, дзякуючы самай што ні ёсць прымітыўнай логіцы: «раз еўрапейцы знялі, значыць, ён для іх свой». Ды не, чужы. Гэта называецца «паводле працэдурнага прынцыпу», гэта значыць, пасада змушае мець кантакты з нейкім чалавекам ці арганізацыяй, а зусім не яго ці іх погляды. Сам Макей, зрэшты, з задавальненнем гэты міф падтрымліваў, разважаючы аб тым, што Беларусь можа стаць другой Швайцарыяй. І гэтага бывала дастаткова для некаторых маіх калегаў з незалежных медыяў, якія пачыналі захапляцца: ну вось, ён жа не Паўночную Карэю і не Іран прыводзіць у якасці ўзору, а Швайцарыю, значыць, ён праеўрапейскі.

Міф, зрэшты, у адно імгненне растаў у паветры, як толькі ў Беларусі пачаліся жнівеньскія пратэсты 2020 года. 20 жніўня ён звярнуўся да ўсіх беларускіх дыпламатаў, прапанаваўшы тым, хто «не можа знайсці ў сабе матывацыю» працаваць на рэжым у гэтых умовах, сысці і прызнаў, што галавакружных поспехаў МЗС за ўсе гэтыя гады не дабіўся. Ужо без усялякай «еўрапейскасці» ён заявіў, што ў краіне «смярдзіць пагромамі і расправамі». 2 верасня падчас сустрэчы з Сяргеем Лаўровым дзякаваў Расеі за падтрымку, якая не дазволіла рэалізаваць у Беларусі ўкраінскі сцэнарый. А ў красавіку 2021 года, калі Захад прымаў чарговы пакет санкцый супраць беларускага рэжыму, Макей даў інтэрв'ю каналу «Беларусь-1», дзе зусім недвухсэнсоўна выказаўся:

«Усякае далейшае ўзмацненне жорсткасці санкцый прывядзе да таго, што грамадзянская супольнасць перастане існаваць. І гэта, я мяркую, будзе абсалютна абгрунтаванае ў цяперашняй сітуацыі. Грамадзянская супольнасць, пра якую яны клапоцяцца!»

Пагроза была адкрытай, ужо без усялякай дыпламатычнай мішуры: не скасуеце санкцый - мы ўсіх апазіцыянераў у лагерах згноім. І бо стрымаў слова: гнояць дагэтуль, і з кожным днём палітвязняў становіцца больш. Магчыма, гэта быў увогуле адзіны раз, калі слова не разышлося са справай.

Вядома, у асобе Макея Аляксандр Лукашэнка страціў аднаго з самых адданых асабіста яму, верных рэжыму, гатовых апраўдваць усякі тэрор прадстаўнікоў чэлядзі. Хто яго заменіць - невядома. Ды хоць з АМАПа хто-небудзь. Таму што адзінае адрозненне Уладзіміра Макея ад карнікаў з АМАПа ці КДБ - гэта веданне замежных моў. Ва ўсім астатнім - колькі ні шукай дзесяць адрозненняў, як на малюнку, усё адно не знойдзеш. Цяпер ужо і не патрэбна.

Ірына Халіп, «Новая газета Еўропа»