Белавежскае пагадненне аб распадзе СССР знікла?

Месцазнаходжанне арыгінала дакумента, падпісанага ў Белавежскай пушчы, невядомае.

Журналісты «Комсомольской правды в Беларуси» спрабавалі высветліць, хто апошні бачыў гістарычны дакумент і дзе ён можа быць.

З пачатку гэтага года Беларусь старшынствуе ў Садружнасці Незалежных Дзяржаў, якая была створаная ў снежні 1991 года. Тады ў Белавежскай пушчы кіраўнікі Беларусі, Расеі і Украіны падпісалі гістарычнае пагадненне, якое азнаменавала спыненне існавання СССР і стварыла Садружнасць Незалежных Дзяржаў.

У канцы мінулага года журналісты спрабавалі знайсці беларускамоўны варыянт Белавежскага пагаднення, які, як аказалася, ніколі і не існаваў.

На самай справе пісаўся і распрацоўваўся толькі адзін, рускамоўны, варыянт Белавежскага пагаднення.

Пра гэта сказаў Леанід Алешка, які да сярэдзіны 90-х загадваў пратакольным сектарам выканкама СНД.

«Вось вы беларускамоўны варыянт шукалі, можа, пашукайце і арыгінал Белавежскага пагаднення? Мне ў свой час гэта зрабіць не ўдалося, як ні стараўся. Я меў доступ да такога роду дакументаў, тэлефанаваў і калегам у МЗС, і ў Савет міністраў, і нават у Маскву, - распавёў ён. - Але ўсё толькі разводзілі рукамі і паказвалі копію. Такая копія 20-гадовай даўніны з апарата прэзідэнта Ельцына захоўваецца ў мяне да гэтага часу».

«Мы абавязаныя былі мець дакумент, але як ні шукалі - не знайшлі ...»

Спачатку ў версію знікнення дакумента такога ўзроўню верылася з цяжкасцю.

- У нас знаходзіцца завераная аўтэнтычная копія Белавежскага пагаднення - пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў, падпісанага 8 снежня 1991 года, - сказаў начальнік аддзела прававога супрацоўніцтва і дэпазітарыя дакументаў прававога дэпартамента Выканаўчага камітэта СНД Васіль Астрэйка.

- А дзе знаходзіцца арыгінал дакумента?

- Не магу вам сказаць, я не валодаю такой інфармацыяй...

Журналісты звязаліся з непасрэднымі ўдзельнікамі падзей 20-гадовай даўніны.

- Цяжка сказаць, чаму сакратарыяту СНД не дасталася першых экземпляраў Белавежскага пагаднення. Пачнем з таго, што ў снежні 91-га яшчэ не было органаў СНД. Я не сумняваюся, што кожны з кіраўнікоў-падпісантаў узяў па экземпляру і паехаў з ім дадому, - распавёў Іван Каратчэня, які працаваў у 90-х выканаўчым сакратаром выканкама СНД, які з'яўляецца дэпазітарыем усіх рашэнняў, прынятых у рамках Садружнасці. - Мне сапраўды перадалі толькі копію дакумента. Я спрабаваў знайсці арыгінал, але, на жаль, ні Барыс Мікалаевіч (Ельцын), ні Станіслаў Станіслававіч (Шушкевіч) нічога канкрэтнага пра тое, дзе можа знаходзіцца арыгінал падпісанага дакумента, не сказалі. І параілі праявіць ініцыятыву: маўляў, паспрабуйце адшукаць...

Не думаю, што арыгіналы маглі знаходзіцца ў першых асоб дзяржавы. Хутчэй за ўсё, на тым этапе яны маглі застацца для далейшага выкарыстання і захоўвання ў міністэрствах замежных спраў кожнай з рэспублік-падпісантаў.

Пасля я цікавіўся, дзе можна ўбачыць арыгінал дадзенага дакумента ў спадара Козырава, у спадара Бурбуліса, у спадара Краўчанкі (міністр замежных спраў і дзяржсакратар Расеі, міністр замежных спраў Беларусі ў той час. - Рэд.). Але, на жаль, нічога пэўнага і канкрэтнага яны мне не сказалі. Хоць не выключаю, што гэты дакумент і па гэты дзень можа знаходзіцца ў кагосьці з іх.

У той час Белавежскае пагадненне мела прынцыповую сілу. З аднаго боку, можна было сказаць, што яго ніхто не падпісваў: «Дзе арыгінал, пакажыце нам?!» З іншага, дакраніся - хто, калі і чаму? - то арыгінал дакумента меў бы юрыдычную сілу, а пры гэтым і адказнасць за яго падпісанне...

- Са снежня 91-га, гэта значыць з моманту падпісання, паколькі органаў Садружнасці яшчэ не было, дэпазітарыем Белавежскага пагаднення выступаў беларускі МЗС. Калі дакумент перадалі вам?

- 16 студзеня 1992 года на пасяджэнні Савета кіраўнікоў дзяржаў у Маскве разглядалі шэраг пытанняў, у тым ліку і аб стварэнні рабочай групы па забеспячэнні дзейнасці Савета кіраўнікоў дзяржаў і Савета кіраўнікоў урадаў. Каардынатарам рабочай групы і пасля выканаўчым сакратаром СНД прызначылі мяне. Прыкладна ў гэты час мы прыступілі да працы з дакументамі, у тым ліку і з копіяй Белавежскага пагаднення аб стварэнні СНД.

Мы абавязаныя былі мець гэты дакумент для яго захавання. Але, на жаль, арыгінала Белавежскага пагаднення аб стварэнні СНД мы, як ні шукалі - не знайшлі...

«Арыгінала не бачыў з 91-га года!»

Каб зразумець, хто апошні бачыў арыгінал Белавежскага пагаднення, журналіст звязаліся з удзельнікамі падзей, якія развіваліся ў Віскулях у снежні 1991-га.

Пагадненне на подпіс кіраўнікам дзяржаў падаў 1-й памочнік Станіслава Шушкевіча Леанід Камароў.

- Пагадненне павінен быў падаваць міністр замежных справаў Беларусі Пётр Краўчанка, але ён чамусьці папрасіў мяне гэта зрабіць, - распавёў Леанід Захаравіч, захаваны на фатаграфіі, якая абляцела пазней ўвесь свет. - Я стаю за спінамі Шушкевіча і Кебіча ў момант гістарычнага падпісання: паглядзелі на гадзіннік - 14 гадзін 17 хвілін 8 снежня 1991 года. Але ў мае абавязкі не ўваходзіла забіраць дакумент, мая справа была - падаць яго на подпіс...

- Апошні раз я бачыў арыгінал Белавежскага пагаднення, калі яго падпісваў, - распавёў першы кіраўнік незалежнай Беларусі Станіслаў Шушкевіч. - Больш я яго не бачыў. Ведаю, што на рускай мове была факсімільная копія, то ёсць ксеракопія, якую потым прагортваў у дакументах. Але я зыходжу з таго, што на момант падпісання Белавежскага пагаднення яго дэпазітарыем, то ёсць захавальнікам, выступаў МЗС Беларусі. Але пытанне - хто і чаму паводзіў сябе бязладна? - у мяне пакуль без адказу...

На пагадненні аб распадзе СССР пакінуў свой подпіс і былы прэм'ер-міністр Беларусі Вячаслаў Кебіч.

- Вячаслаў Францавіч, а вы калі апошні раз трымалі ў руках Белавежскае пагадненне?

- Вось, зараз трымаю! - разбіў наповал былы палітык.

- Яно ў вас?!

- Вядома, вось сяджу, рэдагую сваю другую кнігу і трымаю ў руках копію Белавежскага пагаднення...

- А-а, так то копія, а мы арыгінал адшукваем, кажуць, ён знік!

- Не, арыгінала не бачыў з 91-га года, з тых часоў, як падпісаў яго ў Белавежскай пушчы. Не мая гэта была кампетэнцыя - адказваць за яго захаванасць...

Апошнюю надзею на выразны адказ мы ўскладалі на Пятра Краўчанку - экс-кіраўніка беларускага МЗС, ведамства, якое адразу пасля падпісання выступала захавальнікам важнага дакумента.

Рэакцыя здзівіла. Пётр Кузьміч, пачуўшы пытанне пра знікненне Белавежскага пагаднення, адрэагаваў: «Без каментароў!» Хоць яшчэ месяц таму, напярэдадні гадавіны белавежскіх падзей, распавядаў падрабязнасці ночы з 7 на 8 снежня 1991 года, калі рабочая група рыхтавала Белавежскае пагадненне да падпісання.

«З тэкстам пагаднення звязаная вельмі таямнічая гісторыя...»

А як жа былі заінтрыгаваныя журналісты, пачуўшы ў мінулым снежні з вуснаў Пятра Кузьміча пра нейкую таямнічую гісторыю, звязаную з тэкстам Белавежскага пагаднення!

- ...з тэкстам Белавежскага пагаднення была іншая, вельмі таямнічая гісторыя, пра якую я не раскажу, - распавёў у канцы мінулага года Пётр Краўчанка. - Так, ёсць яшчэ ўзрушаючая гісторыя, якую я ў хуткім часе выкажу ў сваёй кнізе.

Але магу сказаць, што ўсе чатыры працоўных варыянты Белавежскага пагаднення захоўваюцца ў маім асабістым архіве. Я іх захаваў і з часам правяду дэталёвы тэкстуальны аналіз, кожны тэкст будзе надрукаваны з неабходнымі праўкамі і зменамі...

Я - адзіны ўладальнік поўнага архіва Белавежскага пагаднення. Усе дакументы, у тым ліку некаторыя неапублікаваныя дакументы, якія тады былі прынятыя, сёння знаходзяцца ў маім асабістым архіве...

- А чаму яны знаходзяцца менавіта ў вашым асабістым архіве?

- Таму што я быў міністрам замежных спраў прымаючага боку. І ў адрозненне ад усіх іншых, я не выкінуў ні аднаго кавалачка. У прынцыпе, папярэднія чарнавікі былі безгаспадарнай паперай, якую, хутчэй за ўсё, любы іншы б выкінуў. Але я акрамя міністра замежных спраў быў выкладчыкам БДУ, кандыдатам гістарычных навук і добра разумеў гістарычную значнасць кожнага кавалачка паперы...

Але тое чарнавікі. А дзе ж арыгінал? Гэта ж важны гістарычны дакумент, які... «Які што?» - не раз пыталіся ў мяне чыноўнікі, якія жадалі захаваць ананімнасць і, тлумачачы, што, маўляў, вы ж разумееце, што нават калі яго і няма, то СССР жа ўжо не вернеш, ніякіх юрыдычных наступстваў не наступіць.

Першы старшыня Канстытуцыйнага суда РБ, экс-міністр юстыцыі, доктар юрыдычных навук, прафесар, член-карэспандэнт НАН РБ Валерый Ціхіня не выключае, што Белавежскае пагадненне захоўваецца ў аднаго з удзельнікаў Віскулёўскіх пагадненняў.

- У адпаведнасці з артыкулам 14 Пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў афіцыйным месцам знаходжання каардынуючых органаў СНД з'яўляецца горад Менск. Тут, у Выканаўчым камітэце СНД, павінен захоўвацца сапраўдны тэкст дадзенай міжнароднай дамовы, - распавёў ён. - Магчыма, сапраўдны тэкст гэтай дамовы захоўваецца ў архіве Савета міністраў РБ, дзе сёння знаходзіцца сапраўдны тэкст Статута Садружнасці Незалежных Дзяржаў, прыняты ў студзені 1993 года на пасяджэнні Савета кіраўнікоў дзяржаў СНД у горадзе Менску.

І, нарэшце, не выключаю таксама, што сапраўдны тэкст Пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў можа знаходзіцца ў аднаго з удзельнікаў Віскулёўскіх пагадненняў (але не падпісантаў), які па свайму службоваму становішчу меў прамы доступ да такога роду дакументаў і займаецца калекцыяніраваннем дакументаў, якія прадстаўляюць гістарычную каштоўнасць.

Паколькі Пагадненне аб стварэнні СНД было апублікавана ў афіцыйных выданнях, зарэгістравана пасля яго ратыфікацыі ў парламенце ва ўстаноўленым парадку, яно і сёння, нягледзячы на адсутнасць сапраўднага тэксту ў дэпазітарыя, не страціла юрыдычнай сілы з усімі вынікаючымі адсюль прававымі наступствамі.